Frames overvleugelen de feiten
Deze week was de week van het napraten over de rellen in Amsterdam. Napraten dat grote gevolgen kan hebben - op dit moment verkeert het kabinet in een crisis. Wij blikken terug op discussies over filmpjes en feiten. Verder in deze nieuwsbrief: nepnieuws in Azerbeidzjan en factchecken in landen met repressieve regimes. En: een complottheorie over gaten in de duinen bij Castricum.
Rellen Amsterdam: met frames de feiten te lijf
Terwijl de feiten over wat er zich rond de wedstrijd Ajax-Maccabi Tel Aviv afspeelde in Amsterdam voortdurend werden bijgesteld, voerde de strijd over de framing de boventoon. Dezelfde video bewees voor de een dat er een pogrom had plaatsgehad in Amsterdam en voor de ander dat racistische supporters uit Israël de hoofdstad onveilig hadden gemaakt. Terugblik op een week waarin de feiten het onderspit dolven.
Kladversie
De afgelopen anderhalve week bleek journalistiek meer dan ooit ‘de kladversie van de geschiedschrijving’. Al voor het feitenrelaas van de gemeente Amsterdam (11 nov.) verschenen chronologische reconstructies zoals die van NRC Handelsblad (8 nov.). NRC vulde die tijdlijn aan met een overzicht van onjuist of twijfelachtig geïnterpreteerde video’s (11 nov.), en moest dat een dag later alweer aanscherpen: een veelgedeelde video laat geen Maccabi-supporters zien die een taxichauffeur aanvallen, maar relschoppers die Israëli’s mishandelen (‘twee Hebreeuws sprekende mannen’, schrijft NRC voorzichtig).
De meeste discussie maakte een video los van rennende, zwartgeklede mannen. Veel nieuwsmedia presenteerden die aanvankelijk als voorbeeld van Amsterdamse relschoppers die op Maccabi-supporters jagen, maar moesten na nader onderzoek rectificeren: de groep mannen bestaat uit Israëlische supporters. Onder meer de New York Times wijzigde een bericht na een gesprek met de maker van de video, fotograaf Annet de Graaf. Zie voor de langere versie van de video het X-account van De Graaf en voor factchecks van deze video DW (Deutsche Welle) en France24.
Wapenstok
Ook over ongeregeldheden in Amsterdam na het vertrek van de Maccabi-fans bestaat onduidelijkheid. In een video van een verboden demonstratie op Plein ’40-’45 raakt een vrouw gewond door een klap van een wapenstok. Afgelopen dinsdag had burgemeester Halsema dat in de gemeenteraad nog ontkend.
Behalve video’s die tegenstrijdige interpretaties opriepen (zie ook dit verzamelartikel van de VRT), circuleerden er ook valse video’s van daadwerkelijke gebeurtenissen. Bij de voetbalwedstrijd tegen Ajax verstoorden Maccabi-supporters de minuut stilte voor de slachtoffers van de overstroming in Spanje. Ook deze video van luidruchtige Maccabi-aanhangers ging rond als bewijsmateriaal voor die verstoring – maar dit zijn beelden van de wedstrijd tegen Beitar Jeruzalem op 28 oktober. Zelfs een video van een vechtpartij in Moskou in 2021 ging viraal alsof het ging om recente beelden uit Amsterdam.
Geruchten kunnen ook waar blijken
In de relnacht van donderdag 7 november ging ook het gerucht dat er niet alleen Maccabi-fans waren mishandeld, maar dat er ook een aantal vermist of gegijzeld waren. Dat bleek niet waar.
In een ander geval bleek een aanvankelijk onbevestigd verhaal wel te kloppen. Vrijdag circuleerde op sociale media een waarschuwing ‘van de politie’, maar zonder afzender: pas op met het afkrabben van pro-Palestinastickers, want onder sommige zitten scheermesjes verborgen. Dergelijke waarschuwingen doen al jaren de ronde, ook internationaal, en zijn een mix van geruchten en daadwerkelijke praktijken. Een dag later werd de Amsterdamse waarschuwing bevestigd door de politie: er waren inderdaad in enkele gevallen scheermesjes aangetroffen onder stickers.
Frames-Feiten: 1-0
Hoewel in de berichtgeving over de rellen ook veel journalistiek onderzoek is geïnvesteerd en verschillende media eigen fouten hebben rechtgezet (zoals EenVandaag), hadden de feiten het niet makkelijk in de mediastorm die opstak in de nacht van donderdag 8 op vrijdag 9 november. Furieuze reacties van de Israëlische regering en van Nederlandse politici en opiniemakers domineerden het nieuws en reduceerden het belang van de feiten tot dat van munitie voor frames.
Factcheck: President Azerbeidzjan zei niet dat de klimaatcrisis nepnieuws is
Afgelopen week ging Joop, de opiniesite van BNNVARA, de fout in met nieuws over COP29, de klimaattop die in Azerbeidzjan plaatsvindt. Volgens de site zou de president van het gastland tijdens zijn speech hebben gezegd dat de klimaatcrisis nepnieuws is. Maar zo gek maakte hij het niet: hij hekelde slechts de kritiek die zijn land te verduren kreeg en betitelde die als nepnieuws. Hoe het precies zit, lees je in onze factcheck. Joop heeft de fout rechtgezet.
Onderzoek: De uitdagingen van factcheckers in autoritaire landen
In Nederland kunnen factcheckers checken wat ze willen; of het nou een malle theorie van een complotdenker is of een boute bewering van een bekende politicus. Maar in landen met een autoritair regime of waar een burgeroorlog woedt, is dat anders, zo laat een recent gepubliceerd onderzoek zien. Dat onderzoek richt zich op Mali en Ethiopië, twee Afrikaanse landen die gebukt gaan onder binnenlandse conflicten en waar het slecht gesteld is met de persvrijheid. Hoe functioneren factcheckers in dit soort landen?
Het goede nieuws is dat in beide landen factcheckorganisaties actief zijn: twee in Ethiopië en liefst zeven in Mali. De onderzoekers hielden groepsgesprekken en individuele interviews met medewerkers van al deze clubs.
De factcheckers in beide landen zien het als hun missie om mensen te helpen aan betrouwbare informatie en te beschermen tegen misinformatie. Dat doen ze door factchecks te publiceren en mensen te leren om zelf informatie te controleren.
In de dagelijkse praktijk voelen ze zich enorm beperkt, doordat ze voortdurend te maken hebben met online bedreigingen en bang zijn voor represailles van het (militaire) bewind. Dit leidt tot zelfcensuur. Factcheckers vermijden precaire onderwerpen, zoals militaire en politieke aangelegenheden, en richten zich vooral op het ontkrachten van virale berichten op sociale media.
Ze beschouwen zichzelf dan ook niet als waakhond van de democratie, maar eerder als katalysator die het bewustzijn rondom desinformatie vergroot, met als doel een beter geïnformeerd publiek te creëren. Maar ook die rol is beperkt, doordat de factcheckers voornamelijk op sociale media actief zijn, terwijl in Ethiopië en Mali het meeste gebruikte medium de radio is.
Factchecks van andere media
Nepnieuws: Rutte zou VS uit NAVO zetten
Op sociale media gaat een bericht rond over Mark Rutte, die sinds oktober secretaris-generaal van de NAVO is. Hij zou hebben gezegd dat hij de Verenigde Staten uit de NAVO zal zetten als Trump Oekraïne aan Poetin overlevert. DPA onderzocht deze claim en kon geen enkele bron vinden die dit ondersteunt. Het bericht, dat ook in het Nederlands wordt gedeeld, werd vooral verspreid via Russische Telegram-kanalen. Een NAVO-woordvoerder bevestigde aan DPA dat deze uitspraak compleet verzonnen is.
Alpacawandelingen geen groot gevaar voor de volksgezondheid
In verschillende media verschenen berichten dat alpacawandelingen een risico zouden vormen voor de gezondheid. Dit zou komen doordat alpaca’s ziekten kunnen overdragen. Gezondheid en Wetenschap onderzocht deze bewering en benadrukt dat het risico zeer klein is. Als je de dieren niet knuffelt en goed je handen wast na het contact, loop je geen gevaar. Ongeveer 60% van alle nieuwe infectieziekten ontstaan nadat dieren mensen besmetten. Hoewel er een toename is in infecties die overgaan van dier naar mens, lopen mensen die een wandeling maken met een alpaca geen gevaar zolang de hygiëneregels worden nageleefd. Dierenartsen en alpacahouders lopen een groter risico en daarom moeten vooral zij zich bewust zijn van de infectieziekten.
Complotten rond duinwerkzaamheden leiden tot bedreigingen
De afgelopen weken zorgden beelden van mysterieuze gaten in het Nederlandse duinlandschap voor ophef op sociale media. Waar sommige gebruikers vooral hun zorgen deelden, gingen anderen een stap verder en koppelden de gaten aan complottheorieën.
Volgens deze theorieën zou de overheid doelbewust de kustverdediging ondermijnen door gaten in de duinen te graven, met als doel overstromingen te veroorzaken. Dit zou passen binnen een grotere agenda om Nederland kwetsbaarder te maken voor klimaatrampen. Sommigen trekken zelfs een verband met de recente overstromingen in Spanje, waarvan zij beweren dat ook die door mensen zouden zijn veroorzaakt. Deze laatste claim werd al eerder ontkracht in de nieuwsbrief van vorige week.
In werkelijkheid tonen de beelden van de duinen bij Castricum werkzaamheden die deel uitmaken van een kustbeschermingsproject. Het gaat om het gecontroleerd graven en verplaatsen van zand om de duinen te versterken. Dit proces maakt gebruik van de natuurlijke krachten van wind en water om het Nederlandse kustlandschap te beschermen tegen de steeds grotere risico’s van overstromingen en stormen. AFP sprak over deze ‘gaten’ (het zijn eigenlijk kerven of sleuven) in de duinen met experts. Het graven van kerven gebeurt al jaren en brengt geen overstromingsrisico’s met zich mee. Naast veiligheid zorgen de werkzaamheden uiteindelijk ook voor een verbeterde biodiversiteit.
NH Nieuws meldde dat het bedrijf dat de duinwerkzaamheden uitvoert door de complottheorieën dagelijks tientallen bedreigingen ontvangt. Duinbeheerder PWN is op de hoogte en heeft extra beveiligingsmaatregelen getroffen. Zo vinden er meer patrouilles van boswachters plaats en zijn in het gebied beveiligingscamera’s geplaatst.
En verder
Er moet nodig wat gedaan worden aan de onzin die over tafel gaat in talkshows, schrijft Guus Dix in een opinieartikel in de Volkskrant.
Met de digitale geletterdheid van Nederlandse leerlingen in het voortgezet onderwijs is het niet best gesteld, signaleert een rapport van het Kohnstamm Instituut. Veel leerlingen missen onder meer de essentiële vaardigheden om de betrouwbaarheid van digitale informatie te verwerken en beoordelen.
Je kan online op legio manieren misleid en opgelicht worden. Pointer zet er een aantal op een rij en vertelt hoe je zorgt dat je er niet intrapt.
In Rusland is een arts veroordeeld tot 5,5 jaar celstraf omdat ze een zevenjarig kind tijdens een behandeling nepnieuws zou hebben verteld over de Russische rol in de Oekraïneoorlog. [NU.nl]
De Amerikaanse complotdenker Alex Jones moet van de rechter zijn complete boedel veilen, om zo de boete van 1,44 miljard dollar te betalen aan de slachtoffers van zijn bizarre leugens. AD legt uit waarom hij die megaboete kreeg.
Een opvallende transactie tijdens die boedelveiling: de Amerikaanse satirische nieuwssite The Onion heeft de nepnieuwssite InfoWars van Alex Jones gekocht. [NOS]
Een Britse complotdenker moet een forse schadevergoeding betalen aan slachtoffers van de bomaanslag na afloop van een Ariana Grande-concert in Manchester, 2017. De BBC sprak met een van de slachtoffers.
Ook The Guardian stopt met posten op X, onder meer vanwege complottheorieën.
Agenda
16 november: Ben je dit weekend niet op het jaarlijkse congres van de VVOJ? Luister dan de live radio-uitzending op NPO Radio 1 (tussen 14 en 15 uur) vanaf het congres over de vraag hoe onderzoeksjournalisten de strijd moeten aangaan tegen waarheidsvertroebeling.