Overstromingen in Spanje leiden tot golf van complottheorieën
Na de overstromingen in Spanje staken talloze complottheorieën de kop op – zowel nieuwe als oude bekenden. In deze nieuwsbrief bespreken we de opvallendste voorbeelden en geven we inzicht in de feiten achter de geruchten. Daarnaast besteden we aandacht aan de gezondheidsclaims over kimchi en buigen we ons over de vraag of factchecks die zijn gemaakt met kunstmatige intelligentie effectief zijn.
Factchecks weerleggen geruchten over dammen, chemtrails en klimaatmanipulatie
In Spanje zijn sinds de zware regenval vanaf 29 oktober al meer dan tweehonderd mensen omgekomen, en tientallen worden nog vermist. De ramp werd veroorzaakt door een ‘gota fría’, een extreme weersituatie die jaarlijks of tweejaarlijks voorkomt. Dit fenomeen ontstaat wanneer warme, vochtige lucht vanuit de Middellandse Zee in botsing komt met afkoelende lucht uit de Atlantische Oceaan. Het resultaat is hevige regenval en stormen. Ondanks de wetenschappelijke verklaring leidden de overstromingen tot een golf van desinformatie.
Het meest verspreide gerucht was dat de overstromingen werden veroorzaakt door het afbreken van dammen. De leider van de rechts-populistische partij Vox deelde dit op sociale media, en in het tv-programma Café Kockelmann werd dit argument ook door BBB-politicus Henk Vermeer gebruikt. Uit een factcheck van Knack blijkt dat het gerucht niet klopt. Voornamelijk kleine rivierbarrières en oude dammen zijn verwijderd in Spanje. Bovendien zijn er maar weinig dammen afgebroken in het zwaarst getroffen gebied. Experts stellen dat de klimaatverandering verantwoordelijk is voor het intenser worden van dit soort noodweer.
Daarnaast kwamen ook bekende complottheorieën weer bovendrijven. Zo werd het gerucht verspreid dat de gota friá verergerd werd door chemtrails die het land besproeiden. Vliegtuigen zouden looddioxide, zilverjodide en diatomiet door de atmosfeer verspreiden. De bewering wordt ondersteund door een vraag die een Europees Parlementslid in 2015 had ingediend over een rapport. AFP onderzocht dit en concludeerde dat er geen dergelijk rapport te vinden is. Zowel het Spaanse Meteorologische Agentschap als de Europese Commissie hebben eerder aangegeven dat zo’n rapport niet bestaat. Volgens experts is er ook geen bewijs voor het bestaan van chemtrails of dat deze de gota friá hebben beïnvloed.
De overstromingen werden ook in verband gebracht met complotten rondom project HAARP. In werkelijkheid is HAARP een onderzoeksprogramma van de University of Alaska naar de ionosfeer, maar is al sinds de start in de jaren 90 voer voor complotten. HAARP werd de laatste jaren vooral in verband gebracht met complotten rond weersbeïnvloeding. Op TikTok en X worden filmpjes van een “verdacht schip” miljoenen keren bekeken. Het schip zou enkele dagen voor de ramp in Valencia zijn geweest en het noodweer veroorzaakt hebben. Uit onderzoek van DPA blijkt dat het gaat om een drijvende elektriciteitscentrale. Bovendien zijn de beelden van het schip voor de kust van Gran Canaria gemaakt en is het schip nooit in de buurt van Valencia geweest.
Kimchi eten tegen buikvet?
Kimchi is behoorlijk populair geworden. Van dit Koreaanse gefermenteerde groentegerecht wordt beweerd dat het helpt om een gezond gewicht te behouden en zelfs af te vallen. AD en de Belgische nieuwssite Het Laatste Nieuws roemden onlangs kimchi eten als middel tegen buikvet. Beide sites houden daarbij een slag om de arm, en Nieuwscheckers voegt nog een extra bijsluiter toe: Koreaans onderzoek wijst inderdaad in die richting, maar omdat de eetgewoonten in dat land sterk afwijken van de onze, zijn er veel onzekerheden. Bovendien moet je er maar zin in hebben om driemaal daags pikante kool te eten.
Onderzoek: Ook AI-factchecks werken overtuigend
Elke dag werken factcheckers hard om beweringen te controleren en onwaarheden te bestrijden. Maar vaak lopen ze achter de feiten aan, omdat het controleren van informatie tijdrovend kan zijn. Tegen de tijd dat factcheckers hun onderzoek hebben afgerond, kan een onjuiste bewering al viraal zijn gegaan.
Om sneller te werken, verkennen factcheckers nu de mogelijkheden van kunstmatige intelligentie (AI). Zo hebben we bij Nieuwscheckers geëxperimenteerd met AI-tools zoals Bard en ChatGPT, om te kijken of zij het factcheckproces kunnen ondersteunen (hier en hier). Ook hebben we geholpen bij de ontwikkeling van Factrank, een AI-tool die checkwaardige beweringen uit Tweede Kamerdebatten en talkshows filtert.
De inzet van AI in factchecken roept echter vragen op. Vinden mensen factchecks die gemaakt zijn met AI net zo betrouwbaar? En zijn ze net effectief in het bestrijden van onwaarheden?
Een onlangs gepubliceerd onderzoek heeft deze vragen onder de loep genomen. De Amerikaanse deelnemers kregen factchecks te zien waarbij vermeld stond of ze door mensen óf door AI waren gemaakt. Het waren overigens exact dezelfde factchecks; niet gemaakt door AI, maar door Amerikaanse factcheckorganisaties.
De resultaten bevestigen dat factchecks erin slagen om feitelijke onjuistheden te corrigeren. En het maakt niet uit of ze zijn gemaakt door mensen of door AI: ze hebben hetzelfde positieve effect.
De uitkomst van een factcheck heeft bij mensen overigens geen effect op hun mening over een politicus. Als uit een factcheck blijkt dat het niet klopt wat Trump zei, veranderen mensen niet van mening over hem. Wie positief is over hem blijft positief, wie negatief is blijft negatief.
Als een factcheck een ongewenste uitkomst heeft, hebben mensen wél de neiging om de factcheck en de schrijver ervan als partijdig te zien - het zogeheten ‘hostile media effect’. Dit effect treedt vooral op bij Republikeinen: als Trump iets heeft gezegd wat volgens een factcheck niet klopt, zullen Republikeinen snel van mening zijn dat de factcheck partijdig is. Democraten hebben die neiging minder.
Interessant genoeg treedt dit effect minder op als de factcheck door AI is gemaakt. Mensen lijken AI als neutraler te beschouwen dan menselijke factcheckers, wat ertoe leidt dat ze de uitkomst als minder bevooroordeeld ervaren.
Deze bevindingen wijzen erop dat AI geschikt kan zijn voor het maken van factchecks, omdat ze net zo effectief zijn in het corrigeren van onwaarheden als factchecks gemaakt door mensen, en bovendien als minder bevooroordeeld worden gezien.
Factchecks van andere media
Microwandelingen zijn nuttig, maar vervangen je dagelijkse stappen niet
Volgens De Telegraaf kunnen we de 10.000 stappen of het half uur bewegen per dag vergeten. Uit een onderzoek zou namelijk blijken dat “microwandelingen” van dertig seconden meer energie verbruiken. Knack sprak om dit te checken met verschillende wetenschappers. Zij concludeerden dat de interpretatie van De Telegraaf te ver gezocht is. Hoewel de korte wandelingen relatief meer zuurstof verbruiken, leert het onderzoek vooral dat het goed is om tussen het zitten door op te staan en wat stappen te zetten.
Nee, oorlogsbeelden op Duitse tv komen niet uit een computergame
Onlangs was in een actualiteitenprogramma op de Duitse tv-zender Welt een journalist te zien voor een groot scherm waarop videobeelden vanuit de loopgraven te zien zijn. Op Facebook wordt daarover beweerd dat de beelden niet echt zijn, maar afkomstig zouden zijn uit het videospel 'Call of Duty'. Dat is niet het geval, stelde DPA Factchecking vast, de video werd in juli 2024 online gezet door de Azov-brigade en toont gevechten in het oosten van Oekraïne.
Interview: prebunk-prof bepleit 'inenting' voor manipulatieresistentie
Cambridge-hoogleraar Sander van der Linden doet onderzoek naar prebunken, ofwel de vraag hoe je mensen weerbaarder kunt maken tegen manipulatie en desinformatie. Het herkennen van de retorische trucs is daarbij veel belangrijker dan inhoudelijke kennis en factcheck-vaardigheden. “Misleidende retoriek heeft gewoon specifieke kenmerken die je kunt leren herkennen.” Lees het hele interview bij Nieuwscheckers.
En verder
Nee, de overheid controleert de inhoud van mediaberichtgeving niet, want dat zou neerkomen op censuur. Dat was deze week het antwoord van minster Eppo Bruins van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap op Kamervragen van BBB-Kamerlid Claudia van Zanten over de berichtgeving van de NOS over de oorlog in Gaza. [Villamedia]
Om te voorkomen dat nepnieuws van invloed is op de verkiezingen, heeft Mauritius alle sociale media plat gelegd. [NOS]
Pointer onderzocht twee jaar aan podcasts en vond 30 Nederlandse podcasts die structureel misinformatie verspreiden. Van een elite die kinderbloed zou drinken om jong te blijven, tot vaccins die vol zouden zitten met hiv.
NEMO Kennislink schreef een artikel over het nut van factchecken: “De effectiviteit van een factcheck is het meest afhankelijk van hoe mensen in eerste instantie denken.”
De Stentor publiceerde een portret van neuroloog Jan Bonte, die dinsdag voor de rechter staat omdat hij Sidney Smeets van D66 uitmaakte voor pedofiel en die deze maand ook een driedelig boekwerk uitbrengt over de herkomst van het coronavirus. Hij wordt gezien als ruziemaker en inspirator voor complotdenkers, maar wordt ook geprezen om zijn vakkennis en betrokkenheid bij zijn patiënten.
Agenda
16 november: Ben je dit weekend niet op het jaarlijkse congres van de VVOJ? Luister dan de live radio-uitzending op NPO Radio 1 (tussen 14 en 15 uur) vanaf het congres over de vraag hoe onderzoeksjournalisten de strijd moeten aangaan tegen waarheidsvertroebeling.