Weer een week van coronamisinformatie - Editie #73
Coronavirus/COVID-19
Recente misinformatie
Helaas, er is geen bewijs dat (zonne)warmte het virus doodt en besmettingsgevaar voorkomt, schrijft HLN. Ook best jammer: New Yorkers rapten niet massaal mee met het nummer ‘Juicy’ van The Notorious B.I.G. Dit schrijft de BBC, die nieuwe onjuiste berichten rond COVID-19 op een rij zet.
Veel belangstelling kreeg deze week de (niet-bestaande) link tussen COVID-19 en 5G-netwerken. Als gevolg van deze complottheorie werden in het Verenigd Koninkrijk meerdere telefoonmasten in brand gestoken. The Guardian legt uit hoe de 5G-geruchten zijn uitgegroeid tot geweld van deze proporties. Ook YouTube heeft maatregelen getroffen om de verspreiding van dit gerucht tegen te gaan: het techplatform verwijdert nu alle video’s die 5G aan corona verbinden. Techjournalist Marc Hijink licht in NRC toe waarom deze hoax gevaarlijk is.
Influencers en bekende personen blijken een grote bron van corona-misinformatie, schrijft The Guardian: zij produceren of verspreiden volgens onderzoek wel 20 procent van alle valse claims en zijn verantwoordelijk voor 69 procent van de totale socialmedia-engagement. Voorbeelden zijn acteur Woody Harrelson en zanger MIA, die beiden over de gesuggereerde link met 5G tweetten.
Onjuiste informatie van wereldleiders
Ook de drie grote wereldmachten deden weer wat duiten in het zakje. President Trump (VS) noemde het malariamedicijn hydroxychloroquine het ‘wondermiddel’ tegen COVID-19. De wereldleider bouwt hiermee volgens The Guardian voort op eerdere misinformatie over dit geneesmiddel, onder andere uit de mond van de Braziliaanse president, Bolsonaro. Vooralsnog is niet afdoende bewezen dat hydroxychloroquine een goed middel is tegen het coronavirus.
Volgens VRT verspreidde Rusland de bizarre hoax dat minstens vijfhonderd Belgen werden besmet tijdens een massale orgie. Dit kwam naar voren in een EU-rapport over Russische desinformatie. Het doel: Europese landen en regeringen in diskrediet brengen en daardoor minder geloofwaardig maken onder de Russische bevolking.
En, niet te vergeten, China: Politico zet in dit opiniestuk uiteen hoe China de geschiedenis van de coronapandemie nu al herschrijft. Overheidsbronnen nemen bijvoorbeeld de VS als originele en doelbewuste virusverspreider op in het officiële verhaal.
Ingrijpen tech
Techreuzen passen nieuwe maatregelen toe in de strijd tegen corona-misinfo. WhatsApp laat gebruikers vaak doorgestuurde berichten nu enkel nog delen met één persoon tegelijk.
Hoe komt het eigenlijk dat zoveel misinformatie tussen de vingers van socialnetwerkmoderators heen glipt? Bellingcat legt uit hoe flagrante leugens in een paar slagen worden witgewassen tot onherkenbaar subtiele nepnieuwsberichten: “As long as this disinformation network continues to operate, it will provide fuel to this sort of bigotry.”
Is debunken de taak van de nieuwsmedia? Vijf jaar geleden was het antwoord hierop wellicht nog ‘nee’ geweest, schrijft NiemanReports, maar inmiddels ziet een derde van ondervraagde respondenten het ontkrachten van misinformatie als belangrijkste missie van de journalistiek. Maar dat moet dan wel op de juiste manier gebeuren om effect te hebben.
Arrestaties en persvrijheid
In de Filipijnen zijn onlangs 32 mensen gearresteerd voor het vermeend verspreiden van corona-misinformatie; zij lopen het risico op straffen uiteenlopend van een maand en één dag tot een halfjaar in de cel, met daarbovenop een boete van maximaal 200.000 Filipijnse pesos (ongeveer 3.600 euro). In India werden verschillende personen om dezelfde reden in hechtenis genomen: volgens berichtgeving onder andere in Ahmednaga en Odisha.
Hongarije heeft een noodwet ingesteld die premier Orbán de bevoegdheid geeft zonder tussenkomst van het parlement of verkiezingen verregaande maatregelen te treffen en wetten aan te nemen. Zo kan hij bijvoorbeeld een celstraf opleggen aan journalisten die ‘desinformatie’ zouden verspreiden. De noodwet is ingesteld zonder einddatum; dertien EU-landen (onder andere Nederland) spraken volgens NRC gezamenlijk hun ernstige zorg over de situatie uit.
Factchecks van Nieuwscheckers
Viraal gedicht uit tijd van Spaanse Griep?
'En de mensen bleven thuis / En lazen boeken / En luisterden...': een gedicht over de positieve kanten van gedwongen thuis zitten ging de afgelopen weken viraal. Het zou stammen uit de tijd van de Spaanse Griep van 1918, of zelfs geschreven zijn tijdens een cholera-epidemie in de negentiende eeuw. Maar het blijkt amper een maand oud: de Amerikaanse Kitty O'Meara publiceerde het op 16 maart op haar blog.
Urban legend
In christelijke kringen gaat wereldwijd een verhaal rond over de Italiaanse arts Julius Urban, die zich samen met collega's temidden van de coronagruwelen zou hebben bekeerd tot het christendom. Een beetje graven wijst uit: een dokter in Italië met (een variatie op) de naam Julius Urban bestaat niet.
Factchecks van andere media
Geen zelfmoordvideo’s door lockdown
De factcheckers van Pointer onderzochten de vele valse claims over een verband tussen zelfmoorden en COVID-19. Oude video’s van mensen die uit een raam springen worden bijvoorbeeld onterecht gelinkt aan de lockdown. Trigger warning: onder de links in het Pointer-artikel met het ⚠️-teken erachter zitten filmpjes waarin zelfmoordpogingen te zien zijn.
Chain of fools
Tim Verheyden (VRT) ontleedt een kettingmail over het coronavirus vol onwaarheden, geruchten en speculatie. Zulke complottheorieën bevatten volgens Verheyden vaak drie vaste elementen: “dat niets toevallig gebeurt, niets is wat het lijkt en dat alles met elkaar verbonden is.” Lees hier zijn uitgebreide analyse.
Via-via
GeenStijl checkte een tweet van D66-Kamerlid Kees Verhoeven, die een citaat van PvdA’er Aleid Wolfsen uit context blijkt te hebben gehaald. Wolfsen heeft niet, zoals Verhoeven suggereert, geopperd de privacywetgeving links te laten liggen tijdens de coronacrisis; in het originele stuk op de website van de Autoriteit Persoonsgegevens vertelt Wolfsen juist dat de wetgeving niet overboord gaat. Verhoeven haalde het getweete citaat echter uit de Volkskrant, die het al wat ongelukkig had verbasterd.
Onderzoek
In nieuwsdieet Amerikanen is weinig echt nep
Amerikaanse onderzoekers peilden het aandeel fake news (waaronder ze zowel misinformatie vermomd als betrouwbaar nieuws verstonden als hyperpartijdig nieuws zoals dat van Breitbart) in het mediadieet van hun landgenoten. Conclusie: dat aandeel is uiterst gering. De meeste Amerikanen consumeren veel meer andere mediavormen dan nieuws. Nepnieuws zou maar 0,15 procent uitmaken van hun complete dagelijkse mediaconsumptie. Voor zover Amerikanen slecht geïnformeerd en gepolariseerd zijn, aldus de onderzoekers, komt dat eerder door hun consumptie van mainstream nieuws of doordat ze nieuws mijden dan door de invloed van fake news.
Duits alternatief nieuws over het coronavirus
Ook een studie van Duits alternatief nieuws op Facebook over het coronavirus (betaversie, nog niet gepubliceerd in een wetenschappelijk tijdschrift) vond nauwelijks apert nepnieuws. Het alternatieve nieuws kenmerkte zich door consistent wantrouwen tegen gevestigde autoriteiten binnen een rechts-populistisch frame. Berichten genereerden minder interactie dan die van mainstream nieuwsmedia, maar meer dan te verwachten viel op basis van de relatief kleine alternatieve redacties.
Hendrik Jan Korterink, misdaadjournalist (1955-2020)
Op 6 april overleed misdaadjournalist Hendrik Jan Korterink, 64 jaar oud. Het was een aangekondigde dood, Korterink had een jaar geleden bekend gemaakt dat hij leed aan darmkanker. Hij schreef meer dan twintig boeken over criminele kopstukken en over moord en doodslag, was medewerker van Peter R. de Vries en volgde tot vlak voor zijn overlijden op zijn website misdaadjournalist.nl de Nederlandse onderwereld op de voet.
Korterink was, zoals elke goede journalist, een factchecker. In 2010 publiceerde hij Echte mannen eten wél kaas, dat leest als een factcheck in boekvorm. Hierin toont hij op basis van geduldig getuigenonderzoek aan dat het verhaal waarmee Maria Mosterd furore maakte als loverboyslachtoffer, Echte mannen eten geen kaas, voor een groot deel op fantasie berust.
'Bent u nooit bang?', vroeg een van onze studenten eens toen Korterink een gastcollege gaf over zijn omgang met criminelen als bron. 'Ik kan heel hard lopen', zei Korterink onderkoeld.
En verder...
Nieuwschecker Alexander Pleijter benadrukt in EenVandaag de waarde van factchecks in coronatijden: "Het reguliere nieuws is van belang om goed op de hoogte te zijn, maar als mensen elders verhalen tegenkomen, dan is het belangrijk dat ze heel snel zelf kunnen opzoeken of iets klopt."
“Volgens een peiling ziet een derde van de Amerikanen de mainstreammedia inmiddels als vijand van het volk.” Een opiniestuk in Trouw over de groeiende argwaan jegens journalisten en de voedingsbodem die dat biedt voor extreemrechts.
Daarbij aansluitend: in dit interview belicht communicatiewetenschapper Michael Hameleers het verband tussen populisme en desinformatie. “Een rechts-populistische communicatiestrategie onderscheidt zich door het aanvallen van de legitimiteit, neutraliteit en eerlijkheid van de pers of de politieke elite.”
Microsoft bracht een onderzoek naar buiten waarin het beweert kunstmatige intelligentie succesvoller in te kunnen schakelen om nepnieuws te herkennen, en zet daarmee een nieuwe stap in de ontwikkeling van geautomatiseerd factchecken. Lees hier de details (in lekentaal).
Twitter blokkeerde vorige week duizenden nepaccounts, afkomstig uit onder andere Egypte, Saudi-Arabië en Indonesië. De accounts waren onderdeel van politieke en ideologische propagandacampagnes.
Stuur tips
Wij staan altijd open voor tips. Lees of hoor je iemand (bijvoorbeeld een politicus) iets zeggen wat je niet vertrouwt? Of zie je op sociale media nepnieuws voorbijkomen? Stuur je tips door naar ons en wie weet gaan we ermee aan de slag. Je kunt ons bereiken via DM op Twitter, Facebook of Instagram of per mail: nieuwscheckersleiden@gmail.com.
Een fijn en gezond Pasen gewenst!
Peter Burger, Alexander Pleijter en Romy Heymans