Video van olietrucks in Syrië geen bewijs olieroof door VS
Video van rij olietrucks bewijst niet dat VS olie roven uit Syrië
Op sociale media wordt een korrelige video gedeeld van luchtopnamen van een lange rij met tientallen stilstaande olietrucks. Commentaar erbij suggereert dat het Amerikaanse leger olie steelt van het Syrische volk. Die duiding klopt niet. De vrachtwagens wachten voor een checkpoint in Syrië, waar ze worden gewogen en gecontroleerd. Het bestuur in de autonome regio gebruikt olietrucks om ruwe olie te verhandelen; de opbrengst gaat naar de lokale strijdkrachten. Lees de hele factcheck, met het verslag van de manier waarop we de video lokaliseerden, op Nieuwscheckers.
Factchecks van andere media
Gehackt snelwegbord blijkt photoshop
Op sociale media circuleerde afgelopen week een foto waarop een gehackt elektronisch snelwegbord te zien zou zijn, met daarop de tekst “Welkom in Oekraïne”. Dit bord zou te zien zijn bij het binnenrijden van het schiereiland de Krim, dat al sinds 2014 door Rusland wordt bezet. Een ludieke actie van Oekraïne hackers, zo klonk het. In werkelijkheid blijkt het echter om een gephotoshopte afbeelding te gaan, schrijven VRT en DPA.
Meer mensen dood door kou dan door hitte? Ongefundeerd
Volgens de Belgische politicus Jean-Marie Dedecker sterven in het westen twintig keer meer mensen van de kou dan van de hitte. Geen reden om ons zorgen te maken over de opwarming van de aarde dus. Of toch wel? Knack checkte de claim en ondekte dat Dedecker zijn uitspraak baseert op een verouderd en niet-representatief onderzoek, en dat hij correlatie (sterfte op koude dagen) bovendien verwart met causatie (sterfte door kou). Voor de uitspraak dat er meer mensen sterven door kou dan door hitte is dus geen bewijs.
Oekraïne steekt zelf graanopslagen in brand? Influencer levert geen bewijs
Knack checkte deze week ook een uitspraak van de Russisch-Spaanse influencer Liu Sivaya, die in een video beweert dat Oekraïnse strijdkrachten verantwoordelijk zijn voor het in brand steken van graanopslagplaatsen in de Donbas. Sivaya levert in de video geen bewijs voor deze claim. Factcheckers van Knack vonden hier ook geen bewijs voor – integendeel – ze ontdekten dat het aannemelijker is dat Rusland achter de branden zit.
Onderzoek: ‘Inenting’ tegen desinformatie werkt in lab beter dan in praktijk
Korte video’s die misleidende argumentatietechnieken demonstreren, vergroten de vaardigheid om misleidende informatie te herkennen. Dat blijkt uit een onderzoek door psychologen van de universiteiten van Cambridge en Bristol dat deze week verscheen in Science Advances. De methode om socialemediagebruikers ‘in te enten’ tegen misleidende argumentatietrucs en zo desinformatie te ‘prebunken’ was al bekend uit eerder onderzoek, maar werd voor deze studie voor het eerst op grote schaal uitgeprobeerd in het wild, op YouTube-gebruikers. Ook die praktijktest liet positieve effecten zien – maar veel kleinere dan de laboratoriumexperimenten.
Leereffecten
Behalve uit het onderzoek onder YouTube-gebruikers bestond de studie uit zes experimenten onder gecontroleerde omstandigheden. Onder leiding van psychologen Jon Roozenbeek en Sander van der Linden, die al jaren onderzoek doen naar manieren om mensen ‘in te enten’ tegen misleidende informatie, kregen proefpersonen animatievideo’s te zien van anderhalve minuut, waarin misleidingstechnieken werden uitgelegd. Voorbeelden zijn valse dilemma’s (‘Als je dit boek niet koopt, vind je lezen niet belangrijk’), ad hominem-argumenten en het aanwijzen van zondebokken. Een controlegroep kreeg een neutrale video te zien.
De ‘ingeënte’ groep bleek daarna wel anderhalf tot meer dan twee keer beter dan de controlegroep in staat om misleidingstechnieken te herkennen in gefingeerde Twitter- en Facebookberichten. Dat is een bemoedigend resultaat, maar bij de 22.000 geteste YouTube-gebruikers werkte het veel minder goed. De 11.000 die een inentingsvideo hadden bekeken, deden het in de test gemiddeld maar 5 procent beter dan de controlegroep.
Beperkingen
Het grote voordeel van de inentingsmethode is dat die met relatief weinig kosten en arbeid een groot publiek kan bereiken via sociale media. Hij wordt ook direct in praktijk gebracht: Googles dochteronderneming Jigsaw, die ook betrokken was bij de studie, gebruikt de resultaten om vanaf volgende week in Polen, Tsjechië en Slowakije desinformatie over Oekraïense vluchtelingen te prebunken met advertenties op YouTube, Facebook, Twitter en TikTok.
Maar de methode heeft ook belangrijke beperkingen. Het effect bleek in de praktijk aanzienlijk kleiner dan in de laboratoriumexperimenten. Of het leereffect duurzaam is, is onbekend: de proefpersonen (ook de YouTube-gebruikers) kregen de testvragen kort nadat ze de voorlichtingsvideo hadden bekeken. En de video’s waarschuwen tegen misleidende argumentatietrucs, maar vaak blijkt iets pas misleidend als je zelf een onderzoek waarnaar verwezen wordt ernaast legt of zelf probeert om de bron van een foto of video te traceren.
En misschien de belangrijkste beperking: de deelnemers leerden misleiding beter herkennen, en zeiden dat ze misleidende berichten minder zouden delen op sociale media - maar doen ze dat ook? De experimenten zeggen nog niets over veranderingen in gedrag. Het is bovendien de vraag of de methode ook werkt bij zeer gepolariseerde onderwerpen.
Kortom: de praktijktest via YouTube is wetenschappelijk een stap vooruit, maar levert nog geen bewijs dat we met inentingsvideo’s en prebunking de silver bullet tegen desinformatie te pakken hebben.
NRC Handelsblad besteedde deze week aandacht aan de studie en vroeg Nieuwscheckers Peter Burger en Alexander Pleijter om een second opinion.
Checktip: Zo doorzoek je TikTok-comments
Sommige TikTok-video’s lokken zo veel discussie uit, dat er duizenden comments onder verschijnen. Hoe doorzoek je die, bijvoorbeeld voor een factcheck? Dat leggen we uit in deze explainer, waarin we aan de hand van een recente factcheck laten zien hoe je met een scraper comments kunt downloaden en die kunt doorzoeken.
Historisch: Ophef over vondst dode zuigeling in vat zuurkool
In 1909 deed in Nederlandse steden het verhaal de ronde dat bij een groenteboer op de bodem van een vat zuurkool een dode baby was aangetroffen. Achtereenvolgens dook het op in Delft, Leiden, Scheveningen, Rotterdam en Zwolle. Een groenteboer verdedigde zijn reputatie in een advertentie, een conservenfabrikant loofde honderd gulden uit voor degene die kon bewijzen dat het waar was. Hoewel journalisten door navraag bij de politie al snel leerden dat het ging om een loos gerucht, bleven andere kranten het gruwelbericht publiceren alsof het waar was – niets nieuws onder de zon.
Op zijn site over broodjes aap en andere folklore Gestolen Grootmoeder traceert Peter Burger de geschiedenis van dit verhaal, dat stevig wortelde in de actualiteit van die dagen, waarin kranten regelmatig meldden dat er een lijkje van een pasgeboren kind was aangetroffen in de gracht. Zelfs de vondst in een vat zuurkool is niet zonder precedent: in 1894 stond in Den Haag een meisje van 16 voor de rechter, dat in het geheim was bevallen van een kind dat ze had verborgen in een Keulse pot met ingemaakte snijbonen.
En verder...
Twitter heeft per abuis accounts van artsen en onderzoekers verwijderd en hun berichten over covid gelabeld als misinformatie. Twitter heeft de fouten inmiddels hersteld. [Washington Post]
Facebook, Instagram, WhatsApp en Twitter hebben een cluster van valse accounts verwijderd die Amerikaanse belangen promootten en zich vooral keerden tegen Rusland, China en Iran. Tot nu toe troffen maatregelen van socialemediabedrijven nooit heimelijke pro-Amerikaanse campagnes. [NY Times, Graphika]
Factcheckorganisaties die zijn aangesloten bij IFCN kunnen een beroep doen op een fonds voor juridische bijstand als ze bedreigd worden met gevangenisstraf of beëindiging van hun factcheckactiviteiten.
Agenda
8 september: Christo Grozev (Bellingcat) spreekt in De Balie over de manier waarop hij op afstand onderzoek doet naar oorlogsmisdaden in Oekraïne.
18 september: Naar aanleiding van de blokkade van de Russische kanalen RT en Sputnik organiseert de NVJ op debatpodium Arminius in Rotterdam een discussie over de vraag: ‘Moet fake news verboden. worden?’
30 september: BENEDMO-conferentie ‘Desinformatie in tijden van conflict’ (Campus Sint Jacob, Antwerpen)
Tot zover de nieuwsbrief - tot volgende week!
Alexander, Peter, Arno, Maaike en Leon