Misinformatie: goed voor je kind?
Ouders willen natuurlijk liever niet dat hun kinderen in aanraking komen met onwaarheden. Maar het kan voor kinderen best goed zijn, zegt een onderzoek dat we deze week bespreken in deze nieuwsbrief. Verder deze week aandacht voor desinformatie in Moldavië, dat aan de vooravond van belangrijke verkiezingen staat, en de complottheorieën over de orkanen in Florida.
Verkiezingen Moldavië doelwit van desinformatie
Komende zondag stemmen de kiezers in Moldavië voor een president en voor of tegen toetreding tot de EU. De oude Sovjetrepubliek, bevolking zo’n 2,5 miljoen, gesandwicht tussen Oekraïne en Roemenië, staat bloot aan Russische pogingen om burgers te ontmoedigen voor de EU te stemmen. Volgens een Volkskrant-reportage (€) gaat het daarbij zowel om omkoping van kiezers als om desinformatie.
Valeriu Pasa van de ngo WatchDog noemt de beïnvloedingscampagne ongekend. Het gaat volgens hem om ‘sociale media, bots, nepaccounts, pro-Russische media en ook enkele presidentskandidaten.’ De krant nam ook een kijkje bij een checkathon van de ngo Stop Fals!, die bij de publieke omroep politieke debatten factcheckt. Directeur Petru Macovei: ‘Sommige politici zeggen dat wij pro-regering zijn. Die checken we ook en we betrappen ze soms op een onwaarheid. Maar ze liegen gewoon minder.’
Over de teneur van de valse berichten publiceert EDMO, de Europese organisatie die desinformatie monitort en bestrijdt, sinds begin oktober bijna dagelijks verslagen. De jongste aflevering signaleert onder meer een deepfake video waarin de huidige, pro-EU-president Maia Sandu zegt dat ze aangestuurd door het Westen democratie, vrijheid van meningsuiting en landbouw wil vernietigen en de orthodoxe kerk wil verbieden.
EDMO waarschuwt dat ook pro-EU-propaganda averechts kan werken: dat de regering-Sandu het pro-Europese standpunt monopoliseert, speelt Rusland in de kaart. Het populairste thema in de desinformatie is dat de regering met alle positieve verhalen over aansluiting bij de EU de aandacht wil afleiden van de eigen incompetentie en corruptie. Daalt de regeringspartij in de peilingen dan heeft dat ook gevolgen voor het referendum over de EU.
Desinformatiediscussies op Disinfo2024
Vorige week kwamen honderden factcheckers en onderzoekers bijeen in de Letse hoofdstad Riga voor Disinfo2024, de jaarlijkse conferentie van EU Disinfolab. Nieuwscheckers was er niet bij, maar Menno van den Bos schreef voor NRC een verslag. En ook in zijn wekelijkse nieuwsbrief (aanrader!) besteedt hij er deze week aandacht aan.
Een van de grote discussiepunten was de vraag of overheden niet harder moeten optreden tegen desinformatie en bijvoorbeeld sociale media zouden moeten verplichten om onjuiste informatie te verwijderen. De Russische factchecker Ilja Ber is het daar niet mee eens:
“Vrijheid van meningsuiting blijft belangrijk. We moeten techplatforms pushen om des- en misinformatie als zodanig te labellen, maar ik vind het geen goed idee om informatie te verwijderen, zelfs al is het duidelijk onwaar. Factchecken draait niet om het wegnemen, maar het toevoegen van informatie.”
Ook kwam natuurlijk het eeuwige probleem van financiering van factcheckactiviteiten aan bod. Eigenlijk willen factcheckers totaal onafhankelijk zijn, maar menigeen werkt tegen betaling samen met socialemediabedrijven of laat zich subsidiëren door overheden. Ook dit congres werd gesponsord door bedrijven als Meta (van Facebook en Instagram) en TikTok. EU Disinfolab-directeur Alexandre Alaphilippe verwoordt het dilemma:
“In Europa is de gedachte: je kunt geen geld van de overheid aannemen, want dan ben je niet onafhankelijk. Je kunt geen geld van bedrijven aannemen, want dan ben je hun mondstuk. Er is bijna geen filantropie in Europa. Én mensen willen liever niet betalen.”
De Russische factchecker Ilja Ber wijst op de noodzaak om samen te werken met socialemediabedrijven:
“Als het samenwerkingsproject tussen Meta en factcheckers niet zou bestaan, zouden er de helft minder factcheckinitiatieven kunnen bestaan.”
Factchecks van andere media
Geen bewijs voor pieperaanslag op president Iran
Op sociale media wordt gespeculeerd over de dood van de Iraanse president Ebrahim Raisi. Op een foto die wordt verspreid zou Raisi te zien zijn met een pieper of pager. Volgens socialmediagebruikers zou Raisi op 19 mei zijn vermoord op dezelfde manier als Hezbollahstrijders in september. Uit een factcheck van Knack blijkt dat er geen bewijs is voor dit gerucht. Onderzoek van het Iraanse leger, dat al vóór de pieperaanslagen van 17 en 18 september werd afgerond, toont aan dat Raisi is omgekomen bij een helikoptercrash in dichte mist.
Aarde is niet op haar koudste punt ooit
Een in september gepubliceerde studie in het wetenschappelijk tijdschrift Science onthulde dat de klimaatvariaties op aarde in de afgelopen 485 miljoen jaar groter waren dan eerder werd gedacht. Socialmediagebruikers deelden een grafiek uit het onderzoek en beweerden dat de aarde momenteel op haar koudste punt ooit is. Uit een factcheck van AFP blijkt echter dat deze waarden afkomstig zijn uit de laatste ijstijd, zo'n 20.000 jaar geleden.
Vlees op Nederlandse scholen niet vervangen door insecten
Verschillende gebruikers op sociale media beweren dat insecten zijn toegevoegd aan het menu van Nederlandse scholen. Om hun bewering kracht bij te zetten wordt er een korte video bij de berichten gedeeld. In werkelijkheid tonen de beelden een activiteit met betrekking tot de Dutch Food Week in oktober 2022. De beelden komen uit een reportage van de regionale publieke omroep Oost en tonen een eenmalige activiteit waarbij kinderen verschillende plantaardige gerechten en ook meelwormen konden proeven. De video toont hoe de nieuwsgierigheid van kinderen wordt opgewekt, maar er is geen sprake van een wijziging van het menu op Nederlandse scholen. [DPA Factchecking]
Misinformatie: goed voor je kind?
Kinderen komen op sociale media van alles en nog wat tegen, waaronder valse of misleidende informatie. Als ouder wil je je kind daar natuurlijk liever niet aan blootstellen. Je kind zou daardoor immers op verkeerde gedachten kunnen komen. Toch kan je dat beter wel doen, volgens een recent gepubliceerd onderzoek.
Dit onderzoek betrof kinderen tussen de vier en zes jaar. Ze kregen eerst een serie stellingen over dieren te zien waarvan ze moesten beoordelen of die ‘waar’ of ‘niet waar’ waren. Een deel kreeg stellingen te zien die allemaal klopten (‘een zebra heeft witte en zwarte strepen’), een ander deel kreeg stellingen voorgeschoteld waarvan enkele niet klopten (‘een zebra heeft groene en rode strepen’).
Daarna kregen alle kinderen twintig tekeningen van ‘zorpies’ te zien, dat zijn verzonnen buitenaardse figuurtjes. Vervolgens moesten ze aangeven of de volgende stelling waar was: alle zorpies hebben drie ogen onder hun bril.
De stelling was overigens waar: alle zorpies hadden drie ogen. De kinderen konden dat onderzoeken door met hun vinger op een zorpie te tikken, waardoor de bril afging en ze het aantal ogen konden zien. Ze mochten zelf weten op hoeveel zorpies ze tikten voordat ze aangaven of de stelling ‘waar’ of ‘niet waar’ was.
Het bleek dat hoe meer onjuiste stellingen kinderen vooraf te zien hadden gekregen, hoe meer zorpies ze gemiddeld genomen onderzochten, voordat ze aangaven dat de stelling klopte dat alle zorpies drie ogen hebben. Sommigen bekeken zelfs alle twintig zorpies, terwijl bijna alle kinderen die vooraf alleen kloppende stellingen hadden gezien, na een of twee zorpies al concludeerden dat ze allemaal drie ogen hebben.
De onderzoekers concluderen dat blootstelling aan misinformatie ervoor zorgt dat kinderen kritischer zijn en meer moeite doen om te ontdekken of iets klopt. Gemiddeld genomen klopt dat, maar zo werkt het niet voor alle kinderen; er zijn ook kinderen die foute stellingen hadden gezien, maar toch al na één of twee zorpies concludeerden dat ze allemaal drie ogen hebben.
Complottheorieën over orkanen
Orkanen Helene en Milton, die afgelopen maand het zuidoosten van de Verenigde Staten troffen, veroorzaakten samen honderden doden en tientallen miljarden dollars aan schade. Terwijl meteorologen en overheidsorganisaties hun best deden om mensen van de laatste voorspellingen, waarschuwingen en hulp te voorzien, werden zij het doelwit van complotdenkers.
Meteorologen werden bestookt met doodsbedreigingen en berichten dat zij en de overheid verantwoordelijk waren voor het creëren en sturen van de orkanen. Republikeins lid van het Huis van Afgevaardigden, Marjorie Taylor Greene, stelde dat de Democraten het weer kunnen controleren. Donald Trump beweerde ten onrechte dat het Federal Emergency Management Agency (FEMA) geen geld meer had voor orkaanslachtoffers, omdat het agentschap alles had uitgegeven aan illegale immigranten. FEMA werd hiernaast het doelwit van antisemitische complottheorieën. Om zich tegen de complottheorieën te verweren, richtte FEMA een pagina op de website in om onjuiste informatie te ontkrachten. Toch wisten de complottheorieën miljoenen mensen te bereiken, waardoor de openbare veiligheid in gevaar kwam.
Twee Engelse psychologen van de Universiteit van Nottingham stellen dat complottheorieën vaak ontstaan na natuurrampen. Zebeantwoorden aan de behoefte aan veiligheid en controle. Wanneer mensen geconfronteerd worden met de onbeheersbare aard van klimaatverandering, grijpen ze naar complottheorieën om het gevoel van controle terug te krijgen. Aangezien mensen die niet in klimaatverandering geloven minder snel geneigd zijn om duurzame maatregelen te nemen, zal klimaatverandering volgens de psychologen alleen maar toenemen. Dit leidt tot meer natuurrampen en daarmee ook tot meer complottheorieën. Om deze vicieuze cirkel te doorbreken, is het volgens hen belangrijk om mensen aan te zetten tot kritisch denken en wetenschappelijk redeneren.
En verder
TikTok heeft in september alle driehonderd werknemers ontslagen die vanuit Amsterdam TikTok-posts uit tal van Europese landen, waaronder Nederland, beoordeelden op onder meer naaktbeelden, haat en nepnieuws. De moderatie wil het bedrijf nu hoofdzakelijk door ai laten doen. [NRC]
Rusland vuurt steeds meer desinformatie en cyberaanvallen af op Duitsland. [DW]
Volgens een Gallup-peiling heeft maar 31% van de Amerikanen vertrouwen in de nieuwsmedia.
Desinformatie en nepnieuws hebben geen grote problemen veroorzaakt tijdens de Europese verkiezingen van afgelopen juni, maakte de Europese Commissie bekend. Maar ongerustheid blijft er over toekomstige verkiezingen. [Politico]
Op de VRT-website vind je een interview met Luc Van Bakel, die als coördinator uitlegt waarom de VRT begon met een factcheckredactie: “Met harde cijfers krijg je discussies die meer gebaseerd zijn op feiten, en minder op basis van meningen.”
Boekentips
Vandaag verschijnt Maar ZO bedoelde ik het niet! Hoe we recht praten wat krom is. In dit boek analyseren drie Leidse neerlandici de retorische verdedigingslinies die politici en andere publieke figuren opwerpen als ze iets hebben gezegd dat slecht valt. Fleur Agema, nadat ze had beweerd dat ze wel eens wilde zien wie er zo stoer was dat hij het asielnoodrecht wilde tegenhouden: 'Ik ben niet het type dat dreigementen uit.' Universiteitskrant Mare interviewde de auteurs.
Volgende week verschijnt het boek Nepnieuws: Een overlevingsgids.
Agenda
15 & 16 november: VVOJ-congres. De jaarlijkse conferentie voor onderzoeksjournalisten, dit jaar in Rotterdam.
21 november: VOGIN-training factchecken en verificatie. Door onze Nieuwscheckers Arno van ‘t Hoog en Aafko Boonstra.