Mediawijsheid in tijden van oorlog
Hoofdbrekens over authenticeit van oorlogsvideo's
Een video zorgde deze week voor commotie: waren daar nou echt Oekraïense soldaten te zien die rücksichtslos Russische krijgsgevangenen door hun knieën schoten? Op Twitter verschenen berichten waarin gesuggereerd werd dat de video in scene zou zijn gezet, om het Oekraïense leger in diskrediet te brengen. Zo zou er nauwelijks bloed te zien zijn en kreunden of schreeuwden de mannen niet toen ze neervielen.
De indruk van een geënsceneerde video werd versterkt toen een document rondging dat zou laten zien dat een Russische generaal opdracht zou hebben gegeven om propagandavideo’s te maken die het Oekraïense in een slecht daglicht moesten plaatsen.
Al snel bleek dat dit document nep was. De Italiaanse factchecker David Puente ontdekte dat de handtekening op het document niet van de betreffende Russische generaal was, maar afkomstig was van een website waar mensen hun handtekening kunnen laten analyseren.
Maar hoe zat het dan met die video? Allerlei media probeerden vast te stellen waar de video was opgenomen, wanneer dat was, wat er gezegd werd en of de video geënsceneerd kon zijn. Bild en BBC publiceerden een uitgebreide analyse zonder een definitieve conclusie te trekken, maar wel met de constatering dat er veel aanwijzingen zijn dat het daadwerkelijk gaat om Oekraïense soldaten die Russische krijgsgevangenen mishandelen. Ook de NOS houdt een slag om de arm. NRC concludeert voorzichtig dat de video “toch wel authentiek lijkt".
Het laat weer zien hoe moeilijk het is om video’s uit oorlogssituaties te verifiëren. Een soortgelijk voorbeeld daarvan is de video uit 2015 - die nu ook weer opduikt op sociale media - van Oekraïense soldaten die een man en een zwangere vrouw zouden ophangen. De Oekraïense factcheckers van StopFake stelden destijds dat dit in scene zou zijn gezet: de vrouw en man zouden niet aan een touw om hun nek hangen, maar aan een gordel om hun lichaam die ze onder hun kleren droegen. Keihard bewijs is het echter niet.
Oekraïne heeft aangekondigd om onderzoek te doen naar de video van de krijgsgevangenen om vast te stellen of Oekraïense soldaten zich schuldig hebben gemaakt aan oorlogsmisdaden.
Factchecks van Nieuwscheckers
Soms zijn beelden uit Oekraïne vrij eenvoudig te verifiëren, als je even je best doet. Enkele mensen beschuldigden CNN op sociale media van het verspreiden van nepnieuws, want in een live verslag van een CNN-reporter vanuit Oekraïne zagen ze een brandweerman met de naam van de Canadese stad Edmonton op zijn bluspak. Gebruikte CNN nu beelden uit Canada in een verslag over een explosie in Lviv? Nee hoor, het was niet heel moeilijk om te achterhalen dat het een Oekraïense brandweerman was in een bluspak dat een schenking was van een Canadees brandweerkorps.
En soms is het een stuk ingewikkelder: we zagen al snel dat een foto van een straat vol hakenkruisvlaggen niet was genomen in Oekraïne, maar in Bulgarije - maar waarom hingen die vlaggen daar? Crowdsourcing bracht uitkomst: een vraag op Twitter leverde een antwoord op van een Nederlander in Bulgarije. De foto laat een filmset zien van de Franse oorlogsfilm Victor Young Perez uit 2013. De foto is van een straat in de Bulgaarse hoofdstad Sofia, waar de film deels is opgenomen. Lees de hele factcheck bij Nieuwscheckers.
Factchecks van andere media
Nepdocument over omgekomen Oekraïense strijdkrachten
Er was nog een document dat op sociale media voor beroering zorgde. Het zou gaan om een uitgelekt document, afkomstig van de Oekraïense regering, waaruit zou blijkendat een groot deel, zo’n 75%, van de Oekraïense strijdkrachten is vernietigd. Ook in dit geval bleek het om een vervalsing te gaan. Daar zijn meerdere aanwijzingen voor. Allereerst is de handtekening onderaan het document vervalst. Daarnaast kloppen de cijfers uit het document ook niet. Als 75% van het Oekraïense leger zou zijn gestorven, dan zou het om 908.000 strijdkrachten gaan. Het is nog lastig om te zeggen hoeveel doden er precies zijn, maar tot nu toe zitten alle bronnen op een lager aantal, zelfs de Russische bronnen. [Factcheck Vlaanderen]
Deze vrouw wordt niet gebruikt als menselijk schild in Marioepol
Een foto van een naar tafereel circuleerde afgelopen week op internet: een jonge vrouw met een groengemaakt gezicht stond met gele tape vastgebonden aan een paal. Het zou volgens berichten op sociale media gaan om een Russisch meisje dat op deze manier door Oekraïense soldaten werd gebruikt als menselijk schild in Marioepol. Knack verifieerde de foto en kwam tot de conclusie dat de foto is genomen in een geheel andere context. Er is een hele reeks foto’s en video's waarop soortgelijke taferelen te zien zijn: met tape vastgebonden mensen. De berichten bij deze foto’s spreken over Roma die betrapt zijn op diefstal. Volgens de bronnen zijn de afbeeldingen afkomstig uit de stad Lviv. Dat de vrouw op de foto in kwestie als een menselijk schild zou worden gebruikt in de stad Marioepol, is dus onwaar.
Onderzoek: Britten overschatten eigen mediawijsheid
Het vertrouwen in hun eigen mediawijsheid is zowel bij volwassenen als bij kinderen in het Verenigd Koninkrijk een stuk groter dan hun daadwerkelijke vaardigheden. 69 Procent van de volwassenen dacht valse informatie wel te kunnen herkennen, maar bij een testje slaagde slechts 22 procent. Kinderen tussen de 12 en de 17 waren nog zelfverzekerder, maar van hen slaagde slechts 11 procent.
Dat blijkt uit een onderzoek waarvoor mediawaakhond Ofcom duizenden Britten ondervroeg over mediagebruik en mediawijsheid.
Ongeveer een op de twintig gelooft alles wat ze op het internet tegenkomen, en een op de drie weet niet of de informatie die ze online vinden wel klopt. Leeftijd bleek een belangrijke factor. Zo dacht 34 procent van de 16-24-jarigen dat zoekmachineresultaten bestaan uit websites die correcte en neutrale informatie bevatten. De 55-plussers wisten vaker dan gemiddeld dat dat niet noodzakelijk zo is.
Bij het beoordelen van socialemediaberichten noemde ongeveer de helft terecht het blauwe vinkje als aanwijzing voor authenticiteit, maar meer dan de helft noemde manipuleerbare of nietszeggende kenmerken zoals een logo of het aantal likes.
Ook advertenties werden slecht herkend: 85 procent dacht zich daarin niet te vergissen, maar nog niet eens de helft wist dat de bovenste zoekresultaten, gemarkeerd met het woordje ‘Ad’, daar staan omdat ervoor betaald is, niet omdat het de beste of populairste zijn.
Onderzoek: journalisten goed in factchecken – als ze de tijd nemen
Zijn journalisten beter in het herkennen van onjuiste berichten dan andere burgers? Als ze de tijd hebben wel, blijkt uit een onderzoek naar journalisten uit Estland, zojuist verschenen in het wetenschappelijke tijdschrift Digital Journalism.
Twintig journalisten kregen verschillende soorten onbetrouwbare informatie voorgeschoteld, zoals een tweet over gevaarlijke bacteriën in Finse sojaproducten en een foto van een gecrasht vliegtuig. Vervolgens moesten ze hardop denkend uitleggen of ze dit als nieuws zouden publiceren.
Als de journalisten zich moesten voorstellen dat een concurrerend medium het nieuws al had gebracht, namen ze meer de tijd en beredeneerden ze bijvoorbeeld dat de vliegtuigfoto geen beeld kon zijn van een ongeval met dertig slachtoffers, omdat het vliegtuig daar te klein voor was. Wanneer ze echter te horen kregen dat nog niemand het nieuws had gepubliceerd, sloegen ze het kritisch denken over en schakelden over op minder betrouwbare vuistregels, zoals die dat autoriteiten in principe te vertrouwen zijn. Nieuwswaarde won het dan van nauwkeurigheid.
Een andere uitkomst van het onderzoek – die strookt met scriptieonderzoeken in Nederland van onze studenten – was dat geen van de journalisten gebruik maakte van tools en technieken als reverse image search.
Zelf aan de slag: factchecktips
Over reverse image search (het terugzoeken van foto's op internet) gesproken: de Amerikaanse factcheckwebsite Snopes maakte een handleiding die je helpt om zelf beelden te verifiëren.
Wie beelden - bijvoorbeeld uit de oorlog in Oekraïne - zelf gaat factchecken, kan geconfronteerd worden met potentieel traumatiserend materiaal. De European Digital Observatory (EDMO) schreef tips en adviezen: hoe kun je psychische schade voor jezelf voorkomen?
Als je wil uitzoeken wie er achter een bepaalde website zit: Columbia Journalism Review geeft tips om de eigenaar te achterhalen.
En verder...
De populaire Russische zoekmachine Yandex weert informatie over de invasie in Oekraïne voor mensen die Russische IP-adressen gebruiken. [Medium]
De oorlog in Oekraïne wordt ook gevoerd met woorden. Dat stelt VS-correspondent Björn Soenens van VRT News, die ook al jaren nepnieuws ziet komen en gaan in Amerika. In een analyse legt hij uit hoe propaganda tot oorlog leidt.
Al het nepnieuws uit Rusland is niets nieuws. In een opinieartikel in The Guardian vertelt George Monbiot over de Engelse geschiedenis van desinformatie.
Volgens onderzoek van de digitale kiosk Readly maakt 53 procent van de Nederlanders zich zorgen om nepnieuws. [Villamedia]
De regels over wat wel en niet mag op Facebook en Instagram, veranderen constant. De oorlog in Oekraïne zorgt voor verwarring op de platformen. [The New York Times]
De complotdenkers die zich vastklampten aan de onwaarheden over het coronavirus zijn geswitcht naar nieuwe theorieën. Uit een analyse van EDMO blijkt dat juist deze mensen nu ook gevoelig zijn voor alle desinformatie uit Rusland.
Het International Fact-Checking Network (IFCN) gaat een jaar lang samenwerken met het Google News Initiative. [Poynter]
Onderzoekers van de Stanford Internet Observatory ontdekten meer dan duizend nepaccounts op LinkedIn met profielfoto’s van synthetische gezichten. [NPR]
Agenda
Vrijdag 8 april is er een workshop beeldanalyse met twee journalisten van het visual forensics team van de Washington Post in Pakhuis de Zwijger in Amsterdam. Deelname is gratis.
BENEDMO organiseert een inspiratiewebinar voor factcheckers. Van handige tools tot nieuwe initiatieven om het brede publiek te bereiken: het komt allemaal aan bod op woensdag 20 april vanaf 13 uur. Inschrijven doe je online.
Stuur tips
Heb je tips, vragen of suggesties? Mail ons dan op nieuwscheckersleiden@gmail.com of stuur een tweet naar @nieuwscheckers.
We wensen je een fijn weekend toe!
Alexander, Peter, Maaike, Jord, Arno, Leon en Sofie