Kan de 1-aprilgrap nog wel?
Lachen, gieren, brullen om 1-aprilgrappen en -grollen. Ooit een leuke traditie, maar kan het tegenwoordig nog wel? Het lijkt het vuurwerkdebat wel. In de week dat de Tweede Kamer instemde met een algeheel vuurwerkverbod, brak ook de discussie los over 1 april. Moeten we in deze tijden van desinformatie en nepnieuws niet ook stoppen met elkaar foppen?
1 april: Internationale Grappendag
Vorige week schreven we in onze nieuwsbrief over een gemeente die 'nieuws' verzon en de media voor het lapje hield. De gemeente Vlaardingen zou café Mes dwingen van naam te veranderen vanwege het gemeentelijke anti-wapenbeleid. Media publiceerden erover. Toen bleek dat het een 1-april-stunt was, stonden media op hun achterste poten. Dit kon echt niet, in deze tijden van nepnieuws en desinformatie.
Maar wat zagen we deze week? Nieuwsredacties die zelf ‘nieuws’ verzonnen onder het mom van een 1-april-grap. Een huis-aan-huisblad bedacht onder meer dat het gemeentebestuur een maximale snelheid van 30 kilometer per uur wilde invoeren in de hele gemeente Wijdemeren. De redactie schreef compleet verzonnen artikelen met compleet verzonnen citaten van een wethouder.
Omdat de artikelen voor verwarring zorgden bij burgers, zag de gemeente zich genoodzaakt om de publicaties van het nieuwsblad te weerspreken. De redactie was zich van geen kwaad bewust:
"Overbodig om te stellen dat 1 aprilgrappen nooit de waarheid bevatten en uiteraard kan het verwarring veroorzaken. Of ze grappig, leuk, origineel, flauw, misplaatst of humorloos zijn, is een persoonlijke mening. Als redactie staan wij er nog steeds achter."
Ook het Groningse Sikkom had een verzonnen bericht in petto voor 1 april. Een gevaarlijke bocht, waar regelmatig auto’s in de problemen komen, zou geverfd worden in regenboogkleuren, zodat automobilisten eerder zouden afremmen.
Ook hier zag de redactie weinig kwaad in: “Een overduidelijke 1-aprilgrap waar tóch veel mensen intuinden.” Freelance journalist Julia Hensbergen keek er anders tegenaan en stuurde een boos opinieartikel:
Desinformatie vormt een serieuze bedreiging voor onze maatschappij. Sikkom heeft als nieuwsplatform de verantwoordelijkheid om het vertrouwen niet te beschadigen, maar juist te versterken.
Volgens haar kunnen we beter stoppen met deze 1-apriltraditie:
In een tijd waarin desinformatie en nepnieuws onze samenleving teisteren, is het hoog tijd om afscheid te nemen van de achterhaalde (en infantiele) traditie van 1 aprilgrappen.
De zorgen over desinformatie en nepnieuws deden de bibliotheek Utrecht besluiten de eigen 1-aprilgrap vroegtijdig af te blazen. Men had verzonnen om een week lang volledig offline te gaan: geen mobiele telefoons, laptops, e-mails, apps, sociale media en internet. Vanwege de verhitte reacties van journalisten op het verzonnen nieuws over het Vlaardingse café Mes, trok de bieb de stekker uit het geintje. “We zijn wel een bibliotheek en we willen staan voor betrouwbaarheid. Moesten we de pers iets gaan toesturen wat niet klopte?”, vertelde een woordvoerder aan AD.
In radioprogramma Spraakmakers werd er driftig over gediscussieerd: past de 1-aprilgrap nou wel of niet in de huidige tijd? Volgens journalist Trudy Brandenburg-Van de Ven van journalistenvakblad Villamedia kunnen de grappen en grollen best, zolang de media maar niet misleid worden: "Als je je eigen familie voor de gek wilt houden, prima. Maar houd het buiten de media."
Tja, dat wordt natuurlijk wel een beetje lastig als media zelf 1-aprilverzinsels aan hun publiek serveren.
2 april: Internationale Factcheckdag
De dag na de internationale grappendag is het sinds 2016 de internationale factcheckdag. Op die dag willen factcheckers extra aandacht vestigen op het belang van hun werk als hoeders van de feiten.
Het Internationale Netwerk van Factcheckers publiceerde speciaal voor deze dag het jaarlijkse overzicht van hoe het ervoor staat met de factcheckers in de hele wereld. Dit zijn de kernpunten voor dit jaar:
Bijna 90% van de factcheckers noemde financiële duurzaamheid als de grootste uitdaging voor hun organisaties.
Bijna 80% van de factcheckers zei dat ze in 2024 te maken kregen met bedreigingen of online haat.
Factcheckers houden zich vooral bezig met het ontkrachten van verkeerde informatie over verkiezingen, sociale kwesties en volksgezondheid.
Ze zien korte video’s als de beste manier om meer publiek te bereiken op sociale media.
Ze worstelen nog met de mogelijkheden van kunstmatige intelligentie: hoe kunnen ze deze technologie op een betrouwbare manier benutten?
“De meeste ai-tools zijn nog niet betrouwbaar genoeg”, bevestigt onderzoeker Michael Opgenhaffen in een interview met Knack. “Ai heeft zeker potentieel, maar voorlopig blijft het een hulpmiddel, en geen vervanging van menselijke controle.”
Ook bevestigt hij dat factcheckers aan de weg moeten blijven timmeren voor een bredere verspreiding van hun factchecks.
“Dat betekent dat ze actief moeten zijn op platforms waar desinformatie circuleert, zoals TikTok en Instagram. Factcheckers moeten zich voortdurend aanpassen aan de manier waarop informatie in de toekomst wordt verspreid, want alleen dan kunnen ze het genre relevant houden.”
Angie Holan, directeur van het Internationale Netwerk van Factcheckers deed een oproep aan het publiek, waar Nieuwscheckers zich van harte bij aansluit:
Abonneer je op de nieuwsbrief van een factcheckingorganisatie.
Deel factchecks op sociale media om onwaarheden tegen te gaan.
Betwist onjuiste informatie waar je die ook tegenkomt.
Steun onderwijsprogramma's die leerlingen leren hoe ze kunnen controleren wat ze online zien.
Doneer dan aan factcheckers - zij verlenen een openbare dienst waar iedereen van profiteert.
Factchecks van Nieuwscheckers
Heel stom, we waren vorige week vergeten om onze eigen factchecks in de nieuwsbrief te zetten. Daarom deze week alsnog.
Er zijn niet een miljoen doden gevallen in de oorlog in Oekraïne
Op X wordt gesteld dat er een miljoen doden zijn gevallen in de oorlog tussen Rusland en Oekraïne. Klopt dat? Het is lastig om aan betrouwbare cijfers te komen en de schattingen lopen uiteen. Als we de hoogste betrouwbare schattingen bij elkaar optellen, komen we uit op een totaal aantal sterfgevallen dat iets boven de 344 duizend ligt.
Defensie-uitgaven van Rusland en Europese NAVO-landen gaan gelijk op
Volgens Jimmy Dijk (SP) gaven Europese NAVO-landen in 2024 405 miljard euro uit aan defensie, drie keer meer dan Rusland. De defensie-uitgaven van Europese NAVO-leden liggen alleen wat hoger, rond de 476 miljard dollar. En voor hetzelfde geld kunnen de Russen heel wat meer militaire productie kopen. Als je kijkt naar de koopkracht, geeft Rusland bijna net zoveel uit aan defensie.
Groeiende wrevel over vaccin-misinformatie RF Kennedy
De komst van Robert Francis Kennedy jr. als minister van Volksgezondheid in het kabinet van president Trump heeft geleid tot vertrek van Peter Marks, het hoofd van de afdeling vaccins van de Food and Drug Administration (FDA). “Het is duidelijk geworden dat waarheid en transparantie niet gewenst zijn door de minister, maar dat hij een slaafse bevestiging wenst van zijn misinformatie en leugens”, schrijft Marks in zijn ontslagbrief.
Marks’ vertrek volgt op berichten dat vaccin-scepticus David Geier in opdracht van RFK’s ministerie onderzoek gaat doen naar de link tussen kindervaccinaties en autisme. Kennedy speculeert al jaren over een verband, in weerwil van talloze studies die het tegendeel bewijzen. Geier heeft geen medische opleiding en is in de staat Maryland berispt voor het zonder vergunning behandelen van patiënten.
RFK benadrukte begin dit jaar tijdens ondervraging door de senaat dat hij de huidige kindervaccinatieregeling onderschrijft. Toch laat hij de laatste weken steeds duidelijker de antivaccinatie-retoriek horen die velen nog kennen uit zijn tijd als voorzitter van Children's Health Defense, een organisatie die structureel werking en veiligheid van vaccins in twijfel trekt.
RFK gaf recent een interview met FoxNews waarin hij onwaarheden verkondigde over de risico’s van vaccinatie en alternatieve behandeling van kinderen met mazelen. Een aantal van die beweringen zijn gecheckt door Nieuwscheckers. Na dat interview besloot Kevin Griffis ontslag te nemen als directeur communicatie van de Centers for Disease Control and Prevention (CDC). “Als hoofd communicatie moet ik op mijn handen te zitten terwijl deze onjuiste beweringen worden gedaan. Ondertussen e-mailt RFK’s team verwoed naar mijn team om bewijs te vinden voor alles wat hij zegt - wat er natuurlijk niet is. Het werd gewoon een onhoudbare positie voor mij.”
Factchecks van andere media
Lijst met kweekvleesrestaurants klopt van geen kant
Vlees dat in een laboratorium wordt gekweekt uit dierlijke cellen, ook wel kweekvlees, is in Nederland en de EU nog niet toegestaan. Toch circuleert er op sociale media een lijst van restaurants die “3D-geprint vlees” zouden serveren. AFP dook in de geruchten en concludeerde dat de berichten misleidend zijn. In de berichten wordt verwezen naar producten van het Israëlische bedrijf Redefine Meat, maar dat bedrijf is een producent van plantaardige vleesvervangers, en niet van kweekvlees. Deze vleesvervangers worden gemaakt van ingrediënten als soja, tarwe en aardappel. Door gebruik van 3D-printtechnologie wordt geprobeerd een vlezige textuur na te bootsen. Zowel Redefine Meat als de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit bevestigen dat er in Nederland geen kweekvlees wordt verkocht. Uit een controle van de lijst de met restaurants blijkt dat de meeste restaurants de vleesvervangers op het menu duidelijk aanduiden als vegetarisch of veganistisch.
Fabels over masturbatieles tijdens Week van de Lentekriebels
Deze week ging de jaarlijkse Week van de Lentekriebels van start, en zoals inmiddels gebruikelijk grepen complotdenkers weer hun kans om desinformatie over het initiatief te verspreiden. In een video op sociale media vertelt cabaretier en complotdenker Jay Francis dat achtjarige kinderen tijdens deze educatieve week geleerd wordt om te masturberen. Deze bewering klopt niet. Bij kinderen in de leeftijd van zes tot negen jaar komt het onderwerp masturberen niet voor in het aanbevolen lespakket. Het gerucht is afkomstig van de conservatief-christelijke vereniging Gezin in Gevaar. [Knack]
Pikachu protesteert echt, maar niet zo vaak als AI-beelden doen vermoeden
Na het viraal gaan van echte beelden van een demonstrant in een Pikachu-pak tijdens de protesten in Turkije, doken er op sociale media ook ai-gegenereerde afbeeldingen op van Pikachu tussen de oproerpolitie. Dat blijkt uit een factcheck van Reuters. De authentieke beelden werden gemaakt door een fotograaf in Antalya. Kort daarna verschenen er ook AI-beelden, met bijschriften als “dit is echt, trouwens”.
Dat de beelden nep zijn blijkt uit enkele details, zoals verkeerde opdrukken en identieke helen. Vergelijkbare AI-afbeeldingen van andere fictieve figuren zoals Batman en The Joker doken eerder ook al op tijdens andere protesten in het Midden-Oosten.
Kijktip: Het paleo-dieet: wat aten oermensen echt?
Sommige mensen zweren bij het paleo-dieet, want dat zou gezonder zijn. Maar kloppen de recepten uit dit dieet wel? De Leidse archeoloog Gerrit Dusseldorp zet daar zijn vraagtekens bij.
Onderzoek: Factcheckers worden digitale opruimers
Een onderzoek naar de Europese Parlementsverkiezingen van 2024 laat zien hoe factcheckers zich vooral richten op het debunken van virale desinformatie op sociale media. Het onderzoek analyseerde 487 factchecks van het Europese project Elections24Check, uitgevoerd door 32 factcheckorganisaties.
Terwijl voorheen in verkiezingstijd de nadruk lag op het controleren van feitelijke uitspraken van politici, is de focus verschoven naar het ontkrachten van populaire online misinformatie. Deze ontwikkeling wijst op een bredere verandering in de rol van factcheckers, waarbij ze steeds vaker als 'opruimers' van het digitale publieke debat opereren, in plaats van journalistieke waakhonden van de macht.
Opvallend is dat veel checks slechts indirect verband hielden met de verkiezingen of EU-beleid. In plaats daarvan richtten de factchecks zich op bredere thema’s zoals migratie, klimaatverandering en de oorlogen in Oekraïne en Gaza. Deze onderwerpen worden vaak gebruikt om polarisatie te versterken en wantrouwen te zaaien, ook al zijn ze niet direct gerelateerd aan de verkiezingen. Die focus op bredere thema’s laat zien dat er nauwelijks sprake was van een echte pan-Europese verkiezingscampagne, en het feit dat veel desinformatie aansluit bij de nationale publieke sfeer.
Tekstuele misleiding
Daarnaast blijkt dat tekstberichten nog altijd het populairst zijn voor het verspreiden van nepnieuws. Deze berichten zijn makkelijk te maken en snel te verspreiden. Voor de factcheckers zijn tekstuele berichten ook voordelig, ze zijn namelijk relatief eenvoudig te verifiëren.
Een veelgebruikte misleidingstechniek in nepnieuwsberichten is decontextualisering: echte informatie wordt uit z’n oorspronkelijke context gehaald en in een ander verhaal geplaatst, waardoor het iets heel anders lijkt te betekenen. Zo ontstaat verwarring en wordt het voor mensen steeds lastiger om feit en fictie van elkaar te onderscheiden.
De verschuiving van factchecking naar debunking roept vragen op over de toekomst van factcheckers. Zeker nu veel Europese factcheckers samenwerken met techplatforms als Meta, lijkt hun rol meer gericht op het bestrijden van virale online desinformatie dan op het controleren van machthebbers. Hoewel debunking waardevol is, raakt het controleren van de politieke macht zo verder uit beeld.
Lees- en luistertip: De massamoord in Boetsja
Het eerste slachtoffer in een oorlog is de waarheid, wordt vaak gezegd. In een artikel en podcastaflevering van De Groene Amsterdammer vertelt Rutger van der Hoeve dat er twijfel gezaaid wordt over gebeurtenissen in oorlogstijd. Bij de MH17, de Russische inname van de Krim en bombardementen op Aleppo in Syrië is dit Rusland gelukt: men weet niet meer welk verhaal klopt en dus zal de waarheid wel ergens in het midden liggen. Het zogenoemde post-truth tijdperk.
Maar er was een uitzondering volgens Van der Hoeve: de massamoord in Boetsja aan het begin van de oorlog tussen Rusland en Oekraïne. Hij schetst hoe er na de ontdekking van de moorden een strijd om de waarheid uitbrak. Rusland probeerde de moorden als nep af te doen, terwijl een 'waarheidscoalitie' van ngo's, aanklagers, hackers, journalisten, zogenoemde 'zolderkamerjournalisten' het tegendeel bewees. Waarom lukte dat? "Belangrijk is wellicht dat dit (afgezien van de Oekraïense regering) allemaal niet-statelijke partijen waren."
En verder
De nieuwe Duitse coalitie wil desinformatie verbieden die aanzet tot haat. [Bild]
Veel mensen zijn bang voor microplastics en pesticiden in hun eten, maar dat gevaar is veel minder groot dan mensen denken. [NRC]
Nog iets wat overdreven wordt: de risico’s op hersenbeschadiginng door contactsporten, zoals voetbal en rugby. [The Conversation]
Trouw schrijft over influencers op sociale media die valse beloftes doen over vitaminesupplementen.
Vanwege de Week van de Lentekriebels maakte het Jeugdjournaal een speciale uitzending over het aangeven van grenzen. Om nog maar eens te onderstrepen hoe belangrijk seksuele voorlichting is.
Aan de bizarre onzin over de Week van de Lentekriebels moet een eind komen, schreef Rik van Lunsen, arts-seksuoloog en auteur van De waarheid over seks.
Hoe een vaag online gerucht dankzij sportkanaal ESPN een miljoenen publiek bereikte en het leven verwoeste van een jonge vrouw. [The Athletic]
Agenda
14 april: Lezing: TikTok en drogredeneringen. Hoe kun je je weren tegen halve waarheden op sociale media? Lux Nijmegen.
16 april: Lezing Sheila Sitalsing over nepnieuws en desinformatie, in Bibliotheek Zeist. Tickets hier verkrijgbaar.
April-juni: Workshopreeks 'Opgelet! Fake News' van Forum Groningen. Op diverse locaties in Groningen.