Hardnekkig en ongefundeerd: Israël beschuldigd van stelen organen van Palestijnen
Tijdens de huidige oorlog in de Gazastrook dook een oude beschuldiging op: het Israëlische leger zou voor transplantaties organen van dode Palestijnen roven. Een onbewezen verhaal dat teruggaat tot in de jaren tachtig. Verder in deze nieuwsbrief: de Vlaamse Kindwijzer is een gids voor journalistiek voor een jong publiek. En een onderzoek naar de effectiviteit van het ‘broodje waarheid’: een factcheck waarbij de onwaarheid wordt gesandwicht tussen twee lagen van waarheid.
Geen harde bewijzen voor beschuldigingen over orgaanroof door Israëlisch leger
De beschuldiging dat Israël tijdens de oorlog in Gaza organen steelt uit lijken van Palestijnen circuleert al maanden op sociale media en in nieuwsmedia. Er is geen goed bewijs voor deze bewering en medisch gezien is orgaandiefstal onder de omstandigheden hoogst onwaarschijnlijk. Het verhaal is ouder dan de huidige oorlog en gaat ten dele terug op onthullingen van wantoestanden in een Israëlisch forensisch instituut in de jaren ’90. Hier werden organen gebruikt zonder toestemming, maar deze organen kwamen ook van Israëliërs en niet alleen van Palestijnen. Lees onze hele factcheck hier.
Als de Eurostar niet rijdt, stijgen er niet ineens 21 vliegtuigen per dag extra op
Er leken even bittere tijden aan te komen voor anglofiele spoorfans: in de tweede helft van dit jaar zou de Eurostar niet van Amsterdam naar Londen rijden. Inmiddels is er een oplossing gevonden met een tussenstop in Brussel, maar afgelopen jaar werd in eerste instantie bericht dat passagiers niet vanuit Amsterdam konden vertrekken, en dat de halte Rotterdam in die periode hoogstwaarschijnlijk ook verviel.
Diverse media, waaronder de NOS, verkondigden vervolgens dat hierdoor tot wel 21 vliegtuigen per dag extra konden opstijgen vanuit Nederland richting Londen. Maar dit aantal is tot stand gekomen door een rekenfout die zijn oorsprong vindt bij Eurostar zelf, ontdekte Nieuwscheckers.
De berekening die Eurostar maakte gaat als volgt: in Amsterdam stappen 250 passagiers op en in Rotterdam komen er nog eens 160 reizigers bij. Daarmee reizen er per rit maximaal 410 passagiers op het Nederlandse deel van het traject richting Londen. De directe trein rijdt vier keer per dag op en neer. Daarmee komt het totaal aantal Eurostar-reizigers per dag op 3280. Deel dat aantal door gemiddeld honderdvijftig stoelen in een vliegtuig en je komt op (ruim) 21 vluchten. Maar: bij deze berekening gaat Eurostar uit van retourritten en daarmee maakt de vervoerder een denkfout. De rechtstreekse trein van Londen naar Amsterdam blijft namelijk gewoon rijden en de vliegtuigen van Amsterdam naar Londen hebben nog plaats voor meer passagiers. Benieuwd naar de hele factcheck? Kijk dan snel op onze website!
Factchecks van andere media
Video toont geen slapend weeskind in Rafah
Online circuleerde afgelopen weken een video waarop een slapend Gazaans meisje te zien zou zijn in de zwaar gebombardeerde stad Rafah. Een Nederlandse X-gebruiker schrijft over de video: “Voor de rest van haar leven getraumatiseerd, psychisch beschadigd en psychisch kwetsbaar. Generatie op generatie zal Israël als buurland nooit kunnen verdragen.” Knack en Reuters checkten de herkomst van de video, en ontdekten dat deze al in mei 2023 werd gepost op het Instagramaccount van een Iraanse influencer. Dat is bijna vijf maanden vóór de oorlog in Gaza uitbrak, wat betekent dat de video niet de huidige situatie in Rafah laat zien. Waar de oorspronkelijke video dan wel is opgenomen en wat de context is, konden zowel Reuters als Knack niet achterhalen.
(Mis)informatie over Aleksej Navalny
Het overlijden van de Russische oppositieleider Aleksej Navalny was afgelopen week groot nieuws, dat behalve tot steunbetuigingen ook leidde tot een (her)opleving van ongefundeerde claims over zijn leven en dood. Zo zou uit autopsie blijken dat het coronavaccin van Pfizer de oorzaak is van zijn dood (terwijl er nog helemaal geen autopsierapport is vrijgegeven), en zou de echtgenote van Navalny een buitenechtelijke relatie hebben met Bellingcat journalist Christo Grozev (een gerucht dat gebaseerd is op vervalste boekingsdocumenten). Andere beweringen blijken weer wél een kern van waarheid te hebben, bijvoorbeeld dat Navalny in het verleden xenofobe en racistische uitlatingen heeft gedaan. VRT NWS zet het overzichtelijk op een rijtje.
Gerrit Hiemstra de dupe van nepaccount
Begin februari ging een bericht op X viraal, waarin Gerrit Hiemstra zou betogen dat carnaval maar één dag zou mogen duren vanwege de klimaatimpact van bier. Opvallend, aangezien de oud-weerman in januari van X is afgegaan. Het blijkt dan ook te gaan om een nepaccount dat in februari 2024 is opgericht. Voor Hiemstra een extra bevestiging dat hij de goede keuze heeft gemaakt, zo laat hij via de mail aan DPA weten. "Nu blijkt dat ik zelfs na het opheffen van het account nog geconfronteerd word met het slechte beleid van dit destructieve 'sociale' platform. Er is niets sociaals aan X, in deze vorm is het een gezwel dat slechts fungeert als een instrument om de samenleving kapot te maken," schrijft hij.
Word een ‘kindwijze’ journalist!
Op 1 februari werd in Brussel de Kindwijzer gepresenteerd, een leidraad voor journalistiek die is afgestemd op kinderen. De Kindwijzer geeft tips voor journalistieke berichtgeving die kinderen en jongeren met respect behandelt, hun vertrouwen in de media stimuleert en hen actief beschermt tegen desinformatie. De aanbevelingen in de Kindwijzer zijn opgedeeld in zes thema’s: toegankelijkheid, begrijpelijkheid, bescherming, stimulering, participatie en bestrijding van desinformatie.
Voor de bestrijding van desinformatie biedt de Kindwijzer concrete handvatten. Zo moeten journalisten in de eerste plaats zorgvuldig aan kinderen uitleggen wat onjuiste berichtgeving inhoudt, bijvoorbeeld door het verschil tussen meningen en feiten en mis- en desinformatie uit te leggen. Daarnaast moeten redactionele fouten (misinformatie) op een transparante en voldoende zichtbare manier worden gecorrigeerd, om zo het vertrouwen in nieuwsmedia te behouden. Als derde punt wordt het actief bestrijden van desinformatie genoemd, bijvoorbeeld door nepnieuws te ontkrachten waarvan je weet dat het breed circuleert onder kinderen en jongeren. Het is daarbij belangrijk om te benadrukken dat de meeste berichtgeving van reguliere media wél betrouwbaar is, zodat je kinderen niet wantrouwig maakt ten opzichte van al het nieuws.
Tenslotte raden de auteurs aan om ‘kindwijze’ factchecks te publiceren, bijvoorbeeld door de factcheck in de vorm van een detectiveverhaal te gieten. Hoe dat laatste punt er precies uit zou moeten zien behoeft voor Nieuwscheckers nog wat extra uitleg, maar we zijn nooit te oud om te leren….
Onderzoek: traditionele factcheck vs. ‘truth sandwich’
Wie denkt aan een factcheck, denkt al snel aan een traditioneel factcheckformat waarbij de onjuiste claim eerst prominent genoemd wordt en vervolgens ontkracht. Maar er zijn ook andere formats mogelijk, zoals de ‘truth sandwich’, waarbij de onjuiste claim omhuld wordt door twee lagen van correcte informatie. Eerst vertel je wat de werkelijke stand van zaken is, dan welke onjuiste bewering daarover de ronde doet, en tot slot bevestig je nog eens wat werkelijk het geval is. Het idee komt van de Amerikaanse framingexpert George Lakoff.
Een voordeel van dit ‘broodje waarheid’ is dat de foutieve informatie minder in het oog springt en dus minder aandacht krijgt. Welk format het meest effectief is? Dat ligt er maar net aan hoe je ‘effectief’ definieert, blijkt uit nieuw experimenteel onderzoek van het BENEDMO-onderzoekslab onder 752 Nederlandse participanten dat recent gepubliceerd werd in Journalism Practice.
Zo blijkt de traditionele factcheck het meest effectief als het gaat om het corrigeren van misvattingen, terwijl de truth sandwich eerder langetermijnvoordelen heeft. De intenties van factcheckers werden door de lezers van de truth sandwich bijvoorbeeld positiever beoordeeld dan door die van de traditionele factcheck, en deelnemers die de truth sandwich hadden gelezen toonden minder weerstand om nog een factcheck te lezen dan deelnemers die een traditionele factcheck hadden gelezen. Een truth sandwich-format kan dus helpen om het vertrouwen in factcheckers terug te winnen, en om minder weerstand te creëren tegen het lezen van factchecks.
Welk format (traditioneel of truth sandwich) het meest effectief is, ligt er dus maar net aan wat je doel is. Wil je snel een virale valse claim debunken, bijvoorbeeld midden in een crisissituatie? Dan kun je het beste gaan voor een traditioneel factcheckformat. Is je doel daarentegen om kritische vaardigheden op lange termijn te stimuleren? Dan is de truth sandwich wellicht passender.
En verder…
Volgens een complottheorie die wereldwijd aan populariteit wint, wil het World Economic Forum (WEF) dat we massaal insecten gaan eten. Sommige aanhangers vinden dat idee zo weerzinwekkend, dat ze overgaan tot het bedreigen van ondernemers die producten op basis van insecten ontwikkelen. De Volkskrant schreef er een uitgebreide reportage over.
Documenten die zijn ingezien door de Washington Post laten zien dat het Kremlin op grote schaal propaganda en desinformatie verspreidt om het gezag van president Zelensky te ondermijnen en de Oekraïense samenleving te destabiliseren.
Uit nieuw onderzoek in Nature blijkt dat de meeste mensen redelijk consistent zijn in hun geloof in juist hun scepsis ten opzichte van complottheorieën. Een enkeling verandert in de loop der tijd van gedachten: zij gaan in een bepaalde complottheorie geloven terwijl ze dat eerst niet deden, of andersom. NiemanLab schreef een artikel over het onderzoek.
Een AI-gegenereerde afbeelding van een rat met een enorme penis en vier ballen schopte het tot in een wetenschappelijk tijdschrift [Het Nieuwsblad]
Googles AI-tool Gemini slaat door in een poging om meer diverse content te creëren. Zo beeldde Gemini Nazi-soldaten af als mensen van kleur. Google heeft excuses aangeboden. [The Verge]
Af en toe gaat het mis met generatieve AI (zie bovenstaande voorbeelden), maar volgens sommige experts wordt het gevaar ervan juist overdreven. [NRC]
Kijktip
Pointer Checkt dook in de wondere wereld van vitamine D, wat volgens sommigen dé oplossing is tegen een winterdip. Helaas blijkt dit niet zo te zijn. Sommige onderzoeken laten weliswaar zien dat depressieve symptomen een klein beetje verminderen als je vitamine D voorschrijft aan mensen met een tekort, maar als je géén tekort hebt heeft het geen zin om bij te slikken. Een wondermiddel tegen mentale klachten is het dus niet. Kijk de hele aflevering hier: