Desinformatie is een wapen in deze oorlog
Nepberichten vervuilen nieuws over Oekraïne
De behoefte aan nieuws over de Russische invasie in Oekraïne is groot. Veel van de meest actuele berichten zijn te vinden op sociale media, maar die nieuwsstroom is vervuild met oudere foto’s en video’s en andere misleidende berichten. Factcheckers wereldwijd maken sinds de inval overuren. Wij zetten hier een aantal valse berichten op een rijtje, samen met aanbevolen bronnen van factchecks die ook de komende dagen en weken relevant zullen blijven.
Een deel van de onjuiste en misleidende berichten is het resultaat van Russische propaganda. Russische media promoten bijvoorbeeld claims over Oekraïne als een nazistische staat en beschuldigden het land van illegale handel in menselijke organen. [BBC] Daarnaast verspreiden socialemediagebruikers uit hun context gerukte foto’s en video’s van andere plaatsen en tijden, daterend van voor de invasie of afkomstig uit games, zoals in de volgende voorbeelden.
Geen invasie van Russische parachutisten
Op TikTok ging een video viraal waarin een stel Russische soldaten uit een vliegtuig sprongen boven Oekraïne. De video werd al ruim twee miljoen keer bekeken. Gebruiker romanadler123 postte deze video op 23 februari 2022, waarna het in de comments losging. Veel gebruikers van TikTok dachten dat het om een invasie ging. Maar dezelfde video verscheen al eerder op het Instagram-account van dezelfde persoon op 15 augustus 2015. [Leadstories]
Er circuleren meer van dit soort video’s met parachutisten. Een andere video werd op Twitter ruim tweeduizend keer geretweet, maar de beelden dateren al uit 2014. [BBC]
Een vliegshow uit 2020 in Moskou
Op Twitter verscheen een video van een groot aantal vliegtuigen, die naar verluidt een Russische luchtaanval in Oekraïne uitvoeren. Ook hier gaat het om een oude video. Wie een reverse image search doet met de InVID tool, komt er al snel achter dat dezelfde beelden ook opduiken bij een vliegshow in Moskou. Deze vond al in mei 2020 plaats. Hier is de originele video te vinden. [India Today]
Explosie in China
Ook een oude video van een chemische explosie in Tianjin in China wordt nu op sociale media ten onrechte gebruikt alsof het om een Russisch bombardement gaat in Oekraïne. De video begon zich online te verspreiden nadat Poetin donderdag in een televisietoespraak een militaire operatie aankondigde in de regio van de Donbas. De beelden zijn echter al vijf jaar oud en hebben niets te maken met de huidige oorlog. [India Today]
Geen militaire actie, maar een game
Met name oude foto’s en video’s gaan dus ten onrechte rond op het internet. Maar sommige beelden stammen zelfs uit games. Op Facebook ging deze video rond die meer dan 14 duizend keer werd bekeken. Het blijkt een opname uit de videogame War Thunder. Deze game bestaat al sinds 2016 en verschillende versies van een clip uit de game worden gebruikt op sociale media. [Lead Stories]
Wil je weten waar je betrouwbare informatie vindt over vervalste video’s en foto’s van Oekraïne? We stelden een lijstje op met factchecks en andere bronnen.
European Digital Media Observatory (EDMO), waar Nieuwscheckers ook bij is aangesloten, houdt een lijst bij van onjuiste informatie omtrent Oekraïne.
Vanuit Oekraïne zelf opereren twee IFCN-geaccrediteerde factcheckorganisaties: VOX Ukraine en StopFake. Hier een verzameling van hun recente factchecks.
Bellingcat houdt een document bij met gedebunkte informatie. Veel video’s en foto’s wijzen ten onrechte op Oekraïense agressie bij de grenzen.
Ook de BBC bij welke berichten onjuist en juist zijn. Het gaat vaak om dezelfde video’s en foto’s die in de lijsten staan van de bovengenoemde media.
Factcheckers van India Today verifiëren beelden van de oorlog in Oekraïne.
Mediawijsheid
Wees in een situatie waarin de gebeurtenissen elkaar snel opvolgen en het nieuws onzeker is extra kieskeurig met de berichten die je deelt, adviseert docent mediawijsheid Mike Caulfield. 'If something appears from a borderline source at 10 a.m. my life-changing advice to you is YOU CAN WAIT FOR A BETTER SOURCE. The world will not end if you tweet at 10:30 instead.'
Caulfields Twitterdraadje over Oekraïne is gebaseerd op zijn simpele stappenplan voor het verifiëren van socialemediaberichten. In de bewerking door Nieuwscheckers: het HALT-model.
Factchecks van Nieuwscheckers
Het is onduidelijk hoeveel ic-verpleegkundigen definitief de zorg verlaten
De hoge werkdruk zou bij ic-verpleegkundigen zijn tol eisen: van de uitstromers verlaat zelfs 60 procent definitief de zorg, beweert Liane den Haan (Fractie den Haan) op 15 december in de Tweede Kamer. Dat extreme werkdruk bijdraagt aan een toegenomen verloop is aannemelijk, maar het percentage van 60 procent is ongefundeerd. Daar zijn namelijk geen cijfers over. [Nieuwscheckers]
Geen sprake van historisch laag vertrouwen in de politiek
De talkshow Beau blikte op 7 januari vooruit op de beëdiging van het nieuwe kabinet. Ook het lage vertrouwen in de politiek kwam ter sprake. Presentator Beau van Erven Dorens sprak na acht minuten over ‘extreem laag vertrouwen’ en zelfs over ‘historisch laag vertrouwen’ in het nieuwe kabinet. Dat laatste is onjuist. [Nieuwscheckers]
En verder...
Facebook verwijderde eerder deze maand tientallen groepen over de Canadese anti-regeringsprotesten 'Freedom Convoy'. Niet vanwege het extremisme en de vele complottheorieën, maar vanwege de oplichters die geld verdienden aan deze groepen. [The Guardian]
Pakistan heeft de wetten aangescherpt om nepnieuws beter onder controle te krijgen. Platforms zoals Twitter en Facebook moeten strenger gereguleerd worden. [Bloomberg]
Het wantrouwen van jonge Nigerianen tegenover politieke leiders wakkert de verkeerde informatie over COVID-19 aan. [The Conversation]
Facebook-klokkenluider Frances Haugen zegt dat het bedrijf investeerders heeft misleid over de aanpak van desinformatie. Het medium zou de verspreiding van onjuiste informatie over klimaatverandering en COVID-19 moeten inperken, maar dit gebeurt niet. [NU.nl]
YouTube vreest dat de nieuwe Digital Services Act (DSA) het onbedoeld moeilijker zal maken om desinformatie en nepnieuws te bestrijden op onlinediensten. [RTL Nieuws]
Facebook zou misleidende informatie over klimaatverandering van informatielabels gaan voorzien, maar slaagt daar slecht in, volgens het onderzoek van Center for Countering Digital Hate.
Media brengen vaak nepnieuws aan het begin van een oorlog. Pien van der Hoeven schreef een boek over desinformatie in de Vietnam-, Koeweit- en Irak-oorlog, Spoken. Hoe het kapitalisme ons tot oorlog drijft [recensie in NRC]
Luistertips
De vijf stappen van een factcheck
Studenten van de Hogeschool van Utrecht maakten een podcast over factchecken. In een instructief interview met Shannon Bakker (NU.nl) worden de vijf stappen van een goede factcheck besproken. [Spotify]
Truth social: het nieuwe platform van Trump
Het medium Truth Social is nu online en belooft dat het "vrij is van politieke discriminatie". Een kans voor Trump om terug te keren in het online leven nadat hij een jaar geleden werd geweerd van Facebook en Twitter. [NOS]
In de podcast van Vroeg! spreekt journalist Maarten Reijnders, van het boek Complotdenkers, over het nieuwe platform van Trump. Hij vertelt wat we kunnen verwachten en wat het platform betekent voor de verspreiding van desinformatie.
Factcheckmarathon en tips
Nieuwscheckers begint met het ANP en Pointer (KRO-NCRV) op 1 maart aan een factcheckmarathon. Twee weken lang - tot de verkiezingsdag - controleren we met deze redacties en onze studenten de juistheid van beweringen en berichten die worden verspreid door onder andere politici en lokale politieke partijen die meedoen aan de gemeenteraadsverkiezingen op 16 maart.
Ben je benieuwd naar onze bevindingen aan de finish van deze marathon? Kom dan naar het afsluitende publieksprogramma over misinformatie rond de verkiezingen bij Beeld en Geluid Den Haag. Uiteraard houden we je ook via deze nieuwsbrief en onze website op de hoogte van onze factchecks!
Heb je andere tips over desinformatie en complottheorieën? Laat het ons weten via nieuwscheckersleiden@gmail.com.
Een prettig weekend!
Alexander, Peter, Maaike, Jord, Arno, Leon en Sofie