Deepfakes: eerst zien, dan geloven
Onderzoek naar deepfakes: zien betekent voor veel mensen geloven
Als desinformatie in een deepfake-video wordt aangeboden, is de kans groter dat mensen deze informatie geloven - en delen - dan wanneer ze dezelfde informatie lezen in een geschreven tekst. Dat blijkt uit nieuw onderzoek in het tijdschrift Media Psychology.
Dit effect heeft alles te maken met zogenaamde ‘source vividness’, grofweg te vertalen als de levendigheid van een bron. Het proces werkt volgens de onderzoekers zo: hoe levendiger en dus 'echter' een bron overkomt, hoe geloofwaardiger we hem of haar vinden. Bij deepfakes spreekt een gemanipuleerd persoon ons direct aan, waardoor we zijn en haar levendigheid hoger beoordelen dan wanneer diezelfde persoon geciteerd zou worden in een tekst. Dit zorgt ervoor dat we deze persoon geloofwaardiger vinden, en sneller geneigd zijn om de deepfake te geloven en te delen.
Gelukkig blijkt uit het onderzoek ook dat het mogelijk is om dit effect af te zwakken door een waarschuwingslabel op de deepfake te plakken, waarin staat dat inhoud van de deepfake onjuist is. Zo’n label zorgt er namelijk voor dat mensen nog eens extra gaan nadenken over de juistheid van het bericht, in plaats van hun initiële gevoel (ik zie het, dus ik geloof het) te volgen.
Overigens is er een eerdere studie (hoewel die nog niet gepubliceerd is in een wetenschappelijk tijdschrift) die constateerde dat deepfakes geen grotere kans hebben om mensen om de tuin te leiden. Kortom, er zal nog wel wat meer onderzoek nodig zijn om meer duidelijkheid te krijgen over de effecten van deepfake-video's.
Factchecks
Politie Brussel gebruikte geen waterkanon tegen kinderen
Tijdens een protest in Brussel tegen de coronamaatregelen zouden twee kinderen bestookt zijn met een waterkanon. Meerdere berichten op sociale media laten hiervan beelden zien. De reacties onder de berichten beweren dat de politie zonder goede reden het waterkanon inzette.
De politie heeft volgens de wet het recht om geweld te gebruiken onder bepaalde voorwaarden. Er moet echter wel een waarschuwing aan vooraf gaan, tenzij de situatie dit niet toelaat.
Om te kijken of deze regels van toepassing waren op dit voorval schreef Brecht Castel van Knack een uitgebreide reconstructie. Het blijkt dat het waterkanon niet werd ingezet om de kinderen te raken, maar de relschoppers achter hen. De video die rondgaat op sociale media met het bijschrift ‘politie schiet op kinderen met waterkanon’ is dus uit de context gehaald. Castel maakte ook een video om het beeld te verifiëren. Kijk mee om te zien hoe hij dat doet:
Positieve coronatesten uitgevoerd met kraanwater zeggen niets over betrouwbaarheid
Afgelopen maand berichtten meerdere Facebookgebruikers over positieve coronatesten, uitgevoerd met kraanwater. Dit zou hét bewijs zijn dat de testen onbetrouwbaar zijn. Maar is dat wel zo? Knack sprak met Katrien Lagrou, hoogleraar microbiologie aan het Universitair Ziekenhuis Leuven. Zij stelt: 'Om uitspraken te doen over de betrouwbaarheid van een test, mag je die test alleen evalueren met staaltypes waarvoor hij gevalideerd is'. Dat wil zeggen dat een test alleen beoordeeld kan worden op betrouwbaarheid op de manier waarvoor deze test is bedoeld. Knack beoordeelt de Facebookberichten daarom als onwaar. [Knack]
Duits ziekenhuispersoneel raadt coronavaccin niet af
In verschillende landen ging via Facebook een foto rond van zorgmedewerkers die borden vasthouden met de boodschap (in het Duits): "Laat u alstublieft niet vaccineren". Wie een snelle blik werpt op de foto zal het misschien niet opvallen, maar het woord ‘niet’ is geschreven met een ander lettertype.
Een simpele ‘reverse image search’ laat zien dat de originele afbeelding op 11 november 2021 werd geplaatst op de Facebookpagina van het Academisch Ziekenhuis Jena. Deze onbewerkte afbeelding laat zien dat het ziekenhuispersoneel juist wel opriep tot vaccinatie. De foto die circuleert is dus gemanipuleerd. Het ziekenhuis in kwestie deelde op 22 november 2021 al een waarschuwing dat er een bewerkte foto rondging. [AFP]
Onderzoek: Antivaccinatieretoriek doortrokken van antisemitisme
De retoriek van anti-vaccinatieactivisten op Facebook en Twitter is doordrenkt van antisemitische complottheorieën, maar aard en omvang daarvan verschillen per land. In Griekenland, Hongarije en België worden deze beschuldigingen niet uitgedragen door prominente publieke figuren, in Polen wel. De vergelijking van ongevaccineerden met vervolgde joden is wel overal in zwang. Dat blijkt uit een rapport over antisemitisme in de antivaccinatiebeweging in zeven Europese landen, verschenen op 30 november.
Het onderzoek werd geleid door het Media Diversity Institute, dat zich met zeven andere organisaties heeft verenigd in Get The Trolls Out! en eerder een studie publiceerde over de complotbeweging Qanon. Voor het antisemitismeproject werden van maart tot en met augustus 2021 Twitter en Facebook onderzocht in België, Frankrijk, Duitsland, het Verenigd Koninkrijk, Griekenland, Polen en Hongarije. Hoewel het onderzoek kwalitatief is, laten gegevens over de mate waarin parlementsleden, influencers, bekende organisaties en alternatieve media betrokken zijn wel conclusies toe over de omvang van het probleem in de verschillende landen.
Vergelijkingen met jodenvervolging
Vrij algemeen binnen de antivaccinatiebeweging is de vergelijking van ongevaccineerden met vervolgde joden in de Tweede Wereldoorlog. Het rapport noemt dit een bagatellisering van de ernst van de Holocaust, die grievend is voor overlevenden daarvan. (De rechter die Thierry Baudet woensdag gebood tweets van deze strekking te verwijderen en zich te onthouden van het gebruik van Holocaustbeelden, volgde dezelfde redenering.)
Frappant genoeg gaat deze identificatie met nazi-slachtoffers in alle onderzochte landen samen met beweringen dat machtige joden – doorgaans worden George Soros en de familie Rothschild genoemd - middels de pandemie en vaccinaties de macht in de wereld willen overnemen. In België, Hongarije, Griekenland en het VK speelden deze complottheorieën een marginale rol. In Frankrijk zijn ze duidelijker aanwezig, onder meer via de hashtag #Qui, die ook op spandoeken wordt gebruikt om aan te geven dat je eigenlijk niet mag zeggen ‘#Wie’ er achter het grote complot zitten.
Alleen in Duitsland, maar met name in Polen, worden de antisemitische complottheorieën ook verspreid door prominenten. In Duitsland door influencers uit de Querdenken-beweging, zoals Attila Hildman, in Polen ook door parlementsleden en mediapersoonlijkheden.
Vooruitblikken op 2022
Het is weer de tijd van het jaar om terug te blikken en vooruit te kijken. het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek publiceert de jaarlijkse serie De Voorspellers, waarin enkele journalisten zich buigen over de vraag: Wat staat de journalistiek in 2022 te wachten? Midden-Oostencorrespondent Olaf Koens hoopt dat journalisten komend jaar minder aan he-said-she-said-journalistiek zullen doen:
Ga voor de waarheid staan. Ik hoop dat journalisten in 2022 meer stelling gaan nemen. Het model van: ik laat twee meningen aan het woord en de kijker mag bepalen wat klopt, is niet alleen lui, maar het voldoet niet meer. De journalist moet laten zien welke feiten kloppen, wat de waarheid is.
Ook het Amerikaanse Nieman Lab publiceert traditiegetrouw een hele serie voorspellingen en pleidooien van journalisten en deskundigen. Jonas Kaiser, universitair docent journalistiek aan Suffolk University, richt zijn pijlen op factcheckers. Hij meent dat nieuwsmedia beter kunnen stoppen met hun factcheckrubrieken en het maken van factchecks zouden moet overlaten aan organisaties die zich louter met factchecken bezighouden, zoals in Amerika Politifact, Snopes en Factcheck.org. Zijn argument: nieuwsmedia die factchecks publiceren, zorgen ervoor dat complottheorieën en andere misinformatie juist onder de aandacht komen van een veel groter publiek:
Would those readers have even heard about the debunked conspiracy theories before the debunking? Does publisher fact-checking have the potential to actively harm the readers by exposing them to misinformation? Does fact-checking the latest QAnon conspiracy or bogus voter-fraud claim introduce those ideas to people who would have never heard of them in the first place?
Luistertip
Deze week ging een aflevering van de NPO Radio 1-podcast De Dag over 'juice channels'. Dit zijn kanalen op sociale media die sappige geruchten en roddels over beroemdheden de wereld in brengen. Tot onsteltenis van de aloude roddelbladen die deze nieuwe media betichten van 'kamikazejournalistiek', omdat ze de feiten niet checken en niet aan wederhoor doen. Aan het woord komt ook Dephlin Jacobs, medeoprichter van Juice Channel, die meent dat de 'oude' roddelmedia veel te lief zijn voor beroemdheden.
Kijktip: trollenhaat
Marianna Spring van de BBC doet al een paar jaar verslag van complottheorieën. In een video vertelt zij over hoe ze omging met de bedreigingen en het seksisme van trollen waar ze mee te maken kreeg.
En verder...
Student Abbie Richards deelde vorig jaar een tekening over complottheorieën op TikTok. Ze ging viraal en inmiddels wordt ze gezien als complotexpert. [Volkskrant]
Het Twitteraccount van de Indiaase premier werd afgelopen week gehackt. Een tweet van de hackers meldde dat India de bitcoin als officieel betaalmiddel had ingevoerd. [BBC News]
Het blijkt dat misinformatie veelvuldig verspreid wordt door politici via e-mail. De verspreiding vindt achter gesloten deuren plaats, waardoor factcheckers lastig hun werk kunnen doen. [The New York Times]
Maarten Keulemans, wetenschapsjournalist van de Volkskrant, checkt de dodencijfers uit de Pfizer Papers: “Wie eenmaal vastzit in de ‘vaccins-kwaadaardig’-modus, vindt in zo’n document al snel bevestiging van zijn gelijk.” [Volkskrant]
Terwijl wetenschappers druk bezig zijn kennis te vergaren over de nieuwe omikronvariant, tieren de ongefundeerde beweringen erover welig op het internet. [The Washington Post]
Het heeft weinig zin om Facebookgebruikers te weren van het platform naar aanleiding van het plaatsen van een foto van zwarte piet, een blote borst of een complottheorie. Wie achter (tijdelijke) virtuele tralies komt, ziet het misschien zelfs als een bevestiging van zijn of haar gelijk. [VRT NWS]
Ook in het geval van Trump lijkt deplatforming geen goed idee. De voormalige president lijkt meer macht te hebben dan ooit. [Platformer]
Veel zwangere vrouwen laten zich niet vaccineren tegen het coronavirus. Welke rol spelen gynaecologen en verloskundigen hierin met het geven van onjuiste informatie? [De Groene Amsterdammer]
Desinformatie en nepnieuws worden ook genoemd in het coalitieakkoord, maar vooral in algemene, vage termen. [Twitter]
Wil je het tijdens het kerstdiner gezellig houden met je tante die in complottheorieën gelooft? Bredanaar Rens van der Vorst bedacht een spel waarbij de deelnemers aan de hand van vragen moeten raden of iets een complot- of compoteheorie is. [Eindhovens Dagblad]
Stuur tips
In januari starten wij weer met een factcheckproject met de studenten van de masteropleiding Journalistiek en Nieuwe Media. Alle tips daarom zijn van harte welkom. Mail ze naar nieuwscheckersleiden@gmail.com of stuur een tweet naar @nieuwscheckers.
Een fijn weekend toegewenst!
Om alvast in de kerststemming te komen, kan je hieronder genieten van een swingende Rutte, De Jonge, Van Dissel en Gommers (let wel: dit is een deepfake 😉).
Goed weekend,
Alexander, Peter, Maaike, Jord en Sofie