Corona uit het lab: complottheorie wint aan respect
Is de labtheorie te snel van tafel geschoven?
Corona uit een lab? Grote kans dat je alarmbellen direct beginnen te rinkelen. Was dat niet een complottheorie? Toch lijkt er sinds kort weer steun te ontstaan voor dit idee, met als grootste aanjager een essay van wetenschapsjournalist Nicholson Baker in New York Magazine. Op 14 mei drongen 18 onderzoekers in een brief in het wetenschappelijke tijdschrift Science aan op nader onderzoek naar de oorsprong van het coronavirus, inclusief de theorie dat het was ontsnapt uit een Chinees lab. Op 26 mei droeg president Biden zijn inlichtingendiensten op de zaak tot de bodem uit te zoeken.
New York Magazine reconstrueerde hoe het kan dat deze 'lab theory' vanaf het begin werd beschouwd als desinformatie en schrijft dat grotendeels toe aan een direct gelegd verband met opzet. De 'lab theory' ging namelijk vergezeld van het idee dat het virus opzettelijk zou zijn verspreid door de Chinese autoriteiten. Over de mogelijkheid dat de theorie deels waar zou zijn en het virus wel uit een lab zou komen, maar per ongeluk verspreid zou zijn, werd toentertijd nauwelijks gesproken. Ook de steun van toenmalig president Donald Trump voor het idee dat China het virus zou hebben gemaakt en verspreid, werkte de geloofwaardigheid tegen.
In september 2020 wijdde Politifact er een factcheck aan. Uitgangspunt was een uitspraak van viroloog Li Men-Yang in de talkshow van Tucker Carlson op FOX News. De gecheckte uitspraak: "It is a man-made virus created in the lab."
Het oordeel loog er niet om: "The claim is inaccurate and ridiculous. We rate it Pants on Fire!’’ Het belangrijkste argument is dat de wetenschappelijke consensus is dat het virus afkomstig is van vleermuizen en dat het paper dat Yang over dit onderwerp publiceerde, door andere wetenschappers weerlegd is.
Maakt dat het terecht om de claim 'ridiculous' te noemen en hem toe te schrijven aan complotdenkers? In een essay schrijft socioloog Zeynep Tüfekçi dat factcheckers ervoor moeten waken om mogelijk onware beweringen te snel te bestempelen als complottheorie omdat ze niet overeenstemmen met de stand van de wetenschap. Het is immers inherent aan wetenschappelijk onderzoek dat er zelden volledige consensus is.
[tekst loopt door onder de afbeelding]
Beweringen die vallen binnen de onzekerheidsmarges, zoals deze theorie van Yang, mogen daarom niet te snel worden weggezet als onzin, aldus Tüfekçi . De uitspraak simpelweg voorleggen aan andere wetenschappers die zich wel aansluiten bij de geldende wetenschappelijke ideeën, is niet voldoende.
Een uitdaging voor de factchecker of wetenschapsjournalist. Want hoewel je beweringen die niet aansluiten bij de wetenschappelijke consensus niet direct weg wilt zetten als onwaar, wil je ook niet te veel aandacht vestigen op de onzekerheidsmarges, juist om te voorkomen dat je daarmee de al bereikte consensus ondermijnt.
Nu de labtheorie niet langer wordt gezien als een idee van complotdenkers, heeft Politifact de factcheck gearchiveerd en voorzien van een disclaimer. Ook Facebook heeft besloten berichten waarin wordt beweerd dat het coronavirus ‘’man-made’’ zou zijn, niet langer te verwijderen.
Rest de vraag: is het coronavirus afkomstig uit een lab of niet? Daar krijgen we mogelijk een antwoord op na het onderzoek dat president Biden laat uitvoeren. Dat het virus per ongeluk ontsnapt zou zijn uit een laboratorium is onwaarschijnlijk, maar niet onmogelijk. Dat er opzet in het spel zou zijn geweest, lijkt echter wel vergezocht.
Boek: Gebakken spons is broodje aap
Waarschuwingen dat hondenhaters stukken dodelijke gebakken spons achterlaten op uitlaatplekken, jagen hondenliefhebbers al jaren de stuipen op het lijf. Bij nader onderzoek blijken de ‘sponzen’ telkens purschuim, wespennesten, etensresten, galappels of andere objecten. Sommige kunnen kwaad, maar ze zijn niet met kwade bedoelingen neergelegd. Elzo Smid sprak met dierenartsen, agenten en andere betrokkenen en schreef er een heel boek over. Case closed? Toch niet: het boek laat ook zien waarom het verhaal immuun is voor debunking.
De loze waarschuwingen worden in stand gehouden doordat hondenvrienden ze overhaast op sociale media zetten, waar ze worden bevestigd door een koor van verontwaardigde burgers die oproepen tot standrechtelijke executie van de daders. Politie en nieuwsmedia spelen een dubbele rol: regelmatig ontkrachten zij de waarschuwingen, maar vaak geven ze ze kritiekloos door of brengen ze de rectificatie minder prominent dan de vals gebleken melding. (Zie voor een uitgebreidere recensie broodjeaapblog De Gestolen Grootmoeder.)
Elzo Smid: Gebakken spons of broodje aap? Het complete verhaal. Assen: Koninklijke Van Gorcum. 113 pp.
En verder...
De paniek over deepfakes komt niet door deepfakes die met kwalijke bedoelingen zijn gemaakt, maar wordt vooral gevoed door deepfakes die zijn gemaakt door journalisten, wetenschappers en start-ups om te laten zien wat er mogelijk is, concludeert Columbia Journalism Review in een intrigerende longread.
Er wordt online steeds minder gesproken over QAnon, blijkt uit onderzoek van Axios. Maar dat betekent niet dat de complottheorie de wereld uit is.
In Afrika slaan 20 factcheckorganisaties de handen ineen, meldt AfrikaCheck. Door elkaar te trainen en ervaringen te delen, willen ze hun krachten bundelen.
Agenda
Woensdag 2 juni 2021, 19:30 The Suspicious Society #1: Infocalypse: Digital threats to democracy Livestream met o.a. Nina Schick (auteur, specialist technologie) en Rudy Bouma (Nieuwsuur). Hoe bewaken we onze democratische vrijheden nu fake news en deepfakes gemeengoed worden? Gratis te bekijken via De Balie.
Checktips, vragen of opmerkingen?
Laat het ons weten! Dat kan met een DM op Twitter, een privébericht op Facebook of gewoon een e-mail naar nieuwscheckers@gmail.com.
Alexander Pleijter, Peter Burger, Jord van Beek en Kim Bakker.