AI-beelden als journalistieke uitdaging
We houden ons bij Nieuwscheckers al meer dan vijftien jaar bezig met factchecking. Maar er zijn ook andere manieren om te voorkomen dat mensen onjuiste informatie gaan geloven. Een nieuw idee is bypassing. Wat dat inhoudt? Dat lees je in deze nieuwsbrief. Ook is er aandacht voor een rapport over de vraag hoe de journalistiek kan omgaan met ai-beelden.
AI-beelden in het nieuws: richtlijnen voor journalisten
AI-beeld als illustratie? Moet kunnen. AI-beeld als nieuwsfoto? Nooit. Beeldbewerking en -productie met AI biedt uitdagingen en kansen aan journalisten. Onderzoekers van de Universiteit Leiden interviewden praktijkprofessionals en experts om richtlijnen op te stellen voor AI-beeld in de journalistiek.
Op de foto’s die Robin van Maanen maakt in zijn woonplaats Zeewolde, ziet kunst in de openbare ruimte er een stuk origineler uit dan in het echt. Op een rotonde prijkt een reusachtige opgestoken duim, vier lampen op palen bij een brug zijn vervangen door enorme kaarsen. Leuk, maar ook lesjes in fotomanipulatie. ‘Goed na blijven denken wat je ziet’, zegt Van Maanen tegen Omroep Flevoland.
Goed nadenken helpt, maar het is niet genoeg, blijkt uit het onderzoek over AI-beeld dat de Universiteit Leiden deze maand publiceerde. Op basis van eerdere studies en van 60 interviews met experts en met fotojournalisten, beeldredacteuren en ombudspersonen stelden onderzoekers onder leiding van journalistiekhoogleraar Jaap de Jong en Astrid Vandendaele richtlijnen op. AI-beeld slurpt energie, kannibaliseert werk van echte fotografen en bedreigt banen in de journalistiek, maar wij beperken ons hier tot de aanbevelingen die te maken hebben met betrouwbaarheid en vertrouwen.
1. Versterk de AI-expertise op de redactie
De AI-expertise op nieuwsredacties neemt toe, maar is - volgens een ander Leids onderzoek – niet voor iedereen beschikbaar: ‘kennissilo’s’ vormen barrières tussen journalisten onderling en tussen journalisten en leidinggevenden. Behalve samenwerking zijn digitale detectietools (het rapport bevat een lange lijst van algemene en gespecialiseerde tools) en training in het gebruik daarvan noodzakelijk. In een quiz met twaalf foto’s hadden ook de professionals moeite om echte te onderscheiden van AI-beelden.
2. Wees transparant over AI-gebruik, maar waak voor informatie-overload
Veel geïnterviewden zagen transparantie als voorwaarde voor het gebruik van AI-beelden, maar ze verschilden van mening over hoe en hoeveel. Een watermerk voor AI-gegenereerd beeld, of juist voor authentieke foto’s? Labels in de metadata, in de captions? En moet je lezers en kijkers er ook op attenderen als het contrast in een foto is verhoogd? Een gedeelde zorg was dat transparantie over AI het publiek juist wantrouwiger zou maken.
3. Maak duidelijk onderscheid tussen illustratief en feitelijk beeld
Hoe acceptabel AI-beelden zijn, verschilt per genre. In infographics en visualisaties is AI-beeld een uitkomt, in illustraties is toelichting nodig als het gaat om fotorealistische beelden, en in nieuwsfoto’s, als het beeld zelf bewijskracht heeft, zijn ze niet toegestaan.
4. Hoed je voor de reproductie van stereotypen
Beeldgenerators kunnen de vooroordelen reproduceren van het materiaal waarop ze getraind zijn. Logisch, want ook beeldbanken van stock- en persfoto’s zijn niet vrij van stereotypen. Een voorbeeld uit het rapport is een AI-beeld van vijf rechters – allemaal mannen met grijs haar. Journalisten moeten zich daarvan bewust zijn en leren om zo gedetailleerd te prompten dat de AI-tool geen greep doet in de doos met clichés.
Ken je AI-gegenereerde valse berichten of socialemedia-accounts die ze verspreiden? Stuur tips naar Pointer (KRO NCRV), de mediapartner voor het Leidse onderzoek AI in beeld. Pointer gelooft niet in doemprofeten die in AI het einde zien van betrouwbare (foto)journalstiek. ‘Er blijkt namelijk nauwelijks hard bewijs te zijn voor rampscenario’s waarin [met AI] meer, kwalitatief betere en gepersonaliseerde misinformatie wordt gemaakt en verspreid.’ Wel wil Pointer weten waar en wanneer AI-nepnieuws wordt verspreid en in welke vorm.
Factchecks van Nieuwscheckers
Oekraïne is niet het meest corrupte land in Europa, dat is Rusland
Oekraïne heeft een corruptieprobleem en dat staat een NAVO-lidmaatschap voor het land in de weg. In het verleden is Oekraïne in nieuwsartikelen weleens het meest corrupte land van Europa genoemd en onlangs zei uitgever Tom Zwitser dat het het meest corrupte land ter wereld is. Dat is niet zo: in 2024 waren meerdere Europese landen, waaronder Rusland, corrupter.
Nieuwe WEF-voorzitter zei in 2005 dat hij water niet als mensenrecht ziet
Peter Brabeck-Letmathe, de nieuwe voorzitter van het World Economic Forum, heeft volgens berichten op X gezegd dat water geen mensenrecht is. Het klopt dat hij dit in 2005 heeft gezegd, maar heeft dit in 2012 na ophef bijgesteld door te zeggen dat water dat nodig is om te overleven een mensenrecht is.
Vaak klaarkomen om kanker te voorkomen?
Media melden geregeld dat een man meer dan 21 keer per maand moet klaarkomen om de kans op prostaatkanker te verkleinen. Hoewel die frequentie in één studie inderdaad een verlaagde kans op prostaatkanker laat zien, is het effect ook weer niet zo heel groot. Wat wel duidelijk is: ejaculatie kan geen kwaad en mogelijk zijn er positieve effecten van te verwachten.
Amerikaanse overheid schrapt lopende studies naar desinformatie
Amerikaanse academici die met overheidsgeld onderzoek doen naar misinformatie en desinformatie kregen vorige week te horen dat ze hun studies moeten staken. De National Science Foundation (NSF) trekt reeds toegekende subsidies ter waarde van miljoenen dollars per direct in. Op basis van de aankondiging door de NSF schat desinformatie-expert Alexios Mantzarlis dat het gaat om 30 miljoen dollar aan subsidie voor lopende projecten. Hij kon met zekerheid 22 projecten identificeren, naar schatting een vijfde van het totaal, waarvan de subsidie was gestopt.
De reden die de NSF geeft voor deze maatregel is dat onderzoek naar desinformatie niet strookt met het beleid van de regering-Trump omdat het gebruikt kan worden als basis voor censuur en voor het verbreiden van één narratief over kwesties die onderwerp zijn van publiek debat.
In werkelijkheid gaat het onder meer om de ontwikkeling van tools om de herkomst van foto’s en video’s mee te achterhalen, het detecteren van levensgevaarlijke gezondheidsadviezen en middelen om gemeenschappen weerbaarder te maken tegen hate speech. Geen van de getroffen onderzoekers werkte samen met een socialemediaplatform. Sommige projecten beoogden zelfs het tegenovergestelde van censuur, bijvoorbeeld door de vooroordelen en beperkingen van factcheckers te onderzoeken.
Factchecks van andere media
Geen sprake van stemimport in Australië
Sociale mediaberichten beweren ten onrechte dat de Australische premier Anthony Albanese begin 2025 massaal immigranten naturaliseerde om stemmen te winnen voor de aankomende verkiezingen. Uit een factcheck van AFP blijkt dat het aantal nieuwe staatsburgers in lijn ligt met eerdere jaren. De meeste nieuwe kiezers zijn Australiërs die onlangs 18 zijn geworden en daarmee de stemgerechtigde leeftijd hebben bereikt. Experts benadrukken dat het naturalisatieproces strikt gereguleerd is en jaren duurt, waardoor nieuwe stemgerechtigden al vóór de regering van Albanese in Australië moeten zijn aangekomen.
Netflix-hit Adolescence niet gebaseerd op één waargebeurd verhaal
De Netflix-serie Adolescence is niet gebaseerd op één waargebeurd verhaal, al wordt dat online wel gesuggereerd. Sommige kijkers denken dat de serie geïnspireerd is op de moord op de 15-jarige Elianne Andam, een zwart meisje dat in 2023 in Londen werd doodgestoken door een zwarte jongen. Er ontstond hierdoor kritiek op de keuze voor een witte acteur in de hoofdrol. Uit een factcheck van Reuters blijkt echter dat de makers van de serie duidelijk hebben aangegeven dat het verhaal niet op één specifiek incident is gebaseerd.
In plaats daarvan hebben ze verschillende tragische gebeurtenissen samengebracht om een breder maatschappelijk probleem te belichten: het toenemende geweld van jonge jongens tegen meisjes. Medebedenker Stephen Graham noemde in interviews onder andere de moorden op Ava White, Elianne Andam en Brianna Ghey als voorbeelden die hem raakten en aanzetten tot het maken van de serie. Het doel was dus niet om één zaak na te vertellen, maar om een zorgwekkend patroon zichtbaar te maken.
Ook Trump en Obama maakten gebruik van ‘fake Oval Office’
In een factcheck van Knack wordt de bewering ontkracht dat Joe Biden als enige president een studio gebruikte die eruitziet als het Oval Office. Alina Habba, een adviseur van Donald Trump, suggereerde dat Biden zich in een ‘fake Oval Office’ bevond. Uit de factcheck blijkt echter dat ook Barack Obama en Donald Trump gebruikmaakten van deze ruimte voor opnames en publieke optredens. Het gaat om het zogeheten South Court Auditorium, een studio die vooral wordt ingezet wanneer er meer ruimte of technische voorzieningen nodig zijn dan het echte Oval Office kan bieden. Het gebruik van zo’n setting is dus geen unicum voor Biden, maar iets wat gebruikelijk is voor Amerikaanse presidenten.
Onderzoek: Bypassing in plaats van fact-checking
In de strijd tegen desinformatie proberen we foute uitspraken vaak meteen te corrigeren. Dat lijkt logisch, maar uit een nieuwe studie blijkt dat een andere manier misschien wel effectiever is: bypassing. In plaats van een onjuiste bewering direct te weerleggen, geef je een positieve en feitelijke boodschap over hetzelfde onderwerp. Zo kun je iemand informeren zonder dat het als een aanval voelt.
Een voorbeeld: als iemand zegt dat aluminium in vaccins botproblemen veroorzaakt, kun je dat natuurlijk corrigeren. Maar je kunt ook zeggen dat aluminium in vaccins juist helpt om ziektes beter te voorkomen. Deze boodschap roept vaak minder weerstand dan een correctie op. Uit onderzoek blijkt dat mensen die zo’n positieve boodschap horen, minder geneigd zijn om streng beleid tegen vaccins of andere omstreden onderwerpen te steunen.
Toch werkt bypassing niet altijd. Als iemand al direct een sterke mening vormt zodra hij de desinformatie leest, is het lastig om dat nog te veranderen. Dit komt door het referentie-effect: mensen houden vaak vast aan de eerste informatie die ze krijgen, ook als die niet klopt. Bij mensen met hele stevige overtuigingen heeft geen enkele strategie veel effect, of je nu aan correctie of bypassing doet.
Voor mensen die nog een beetje openstaan voor andere inzichten, kan bypassing dus verschil maken. Het is geen tovermiddel, maar wel een vriendelijke en slimme manier om feiten te delen zonder meteen de confrontatie aan te gaan.
Luistertip: 'Feiten doen er niet toe'
In het radioprogramma Goed Ingelichte Kring gaf Bas Erlings, voormalig campagnemanager van de VVD, een interessant kijkje in de wereld van politieke campagnes. Volgens Erlings behaal je geen succes als je een campagne baseert op feiten. "Het gedeelte van onze hersenen dat bepaalt welke aankoop je doet, van wie je fan wordt of waar je op stemt, kan geen feiten verwerken.” Een succesvolle campagne draait in zijn visie om krachtige, eenvoudige boodschappen, die inspelen op de emoties van mensen. Luister hier het gesprek terug.
En verder
AD bespreekt de misverstanden over de zon en onze huid. Een bruine huid is niet gezond, het is een waarschuwingssignaal.
Nepadvertenties beweerden ten onrechte dat André Rieu was overleden. [NU.nl]
De EBU, de Europese koepelorganisatie voor publieke omroepen, lanceert een samenwerking van omroepen op het gebied van factchecking en osint. Opvallend: VRT en NOS doen (nog) niet mee.
De Finse factcheckers van Faktabaari testten een ai-tool om automatisch een politiek debat te checken.
Er gaat allerlei verzonnen nieuws rond over Olena Zelenska, de vrouw van de Oekraïense president Zelensky. De verhalen lijken deel uit te maken van een gecoördineerde Russische desinformatiecampagne. [AD]
Rutgers, het expertisecentrum over seksualiteit, heeft de rechtszaak gewonnen tegen Civitas Christiana, de club die onwaarheden en leugens verspreidt over de Week van de Lentekriebels.
In veel landen maakt een meerderheid van de bevolking zich zeer veel zorgen over verzonnen nieuwsberichten, blijkt uit een onderzoek van onderzoeksbureau Pew. In Nederland valt het mee: hier is een derde van de mensen zeer bezorgd over nepnieuws.
President Trump maakt het Amerikaanse universiteiten flink moeilijk. Waar eindigt dit, vraagt Marcel Levi, voorzitter van de Nederlandse wetenschapsorganisatie NWO, zich af in zijn column in Het Parool. “Wellicht is het slechts wachten op de Trump University, die volkomen zelfverzonnen wetenschappelijke resultaten en feiten gaat publiceren die de president wel goed uitkomen.”
Jarenlang meldden wielersites dat de winnaar van de wielerwedstrijd Parijs-Camembert zijn eigen gewicht in camembert ontvangt. Dat blijkt een fabeltje. [Wielerflits]
Agenda
7 april - 10 mei: Tentoonstelling Nepnieuws in de Tweede Wereldoorlog. Bibliotheek Vriezenveen.
30 april - 1 mei: Escaperoom, waarbij deelnemers worden uitgedaagd om hun weg te vinden door een doolhof van desinformatie. In de bibliotheken van Winterswijk, Eibergen en Lichtenvoorde.
April-juni: Workshopreeks 'Opgelet! Fake News' van Forum Groningen. Op diverse locaties in Groningen.