1 april: Nepnieuwsdag
Als 1 april nadert, is het billen knijpen geblazen voor de media. Zullen ze dit jaar weer in een grap trappen? En ja hoor, ook dit jaar ging het mis. De media trokken daarna niet zelf het boetekleed aan, maar spuwden hun frustratie naar de gemeente Vlaardingen.
Media verslikken zich in café Mes
Nederlandse media waren boos. Heel boos. Vanwege een ‘1 aprilgrap’ waar ze in waren getrapt.
Het ging allemaal over het ‘nieuws’ dat het Vlaardingse café Mes van naam moest veranderen, omdat de gemeente Vlaardingen zou willen dat alle verwijzingen naar wapens uit het straatbeeld verdwijnen, vanweg het toenemende aantal incidenten met wapens. De gemeente schreef na de ontmaskering in een verklaring dan ook dat het geen grap was, maar een actie, om aandacht te vragen voor het probleem van wapenbezit onder jongeren.
De woede van de ‘getroffen’ media richte zich vooral op de ‘leugenaars’ van de gemeente Vlaardingen. “Gemeente Vlaardingen loog tegen NOS”, kopte de NOS afgelopen maandag. En AD: “Gemeente Vlaardingen loog meermaals tegen media”. AD kondigde ook aan een klacht in te dienen. Waar is onduidelijk.
In hun berichten gaven de verontwaardige media ruim baan aan hotemetoten die de gemeente Vlaardingen een draai om de oren wilden geven, met een verwijzing naar het desinformatieprobleem. Thomas Bruning van de Vereniging van Journalisten:
“Zeker in deze tijd waarin er veel desinformatie en misinformatie verspreid wordt, zou je de rol van de journalistiek moeten koesteren en niet misbruiken.”
Minister Bruins van Cultuur:
"Je moet dit als overheid niet doen. Er is al veel desinformatie.”
Het weblog GeenStijl haakte daar spitsvondig op in, met een ander perspectief:
“We kunnen de hele tijd jammeren over de Russen met hun geavanceerde informatie-oorlog maar als jullie niet in staat zijn de oliedomme kantoorhumor van een stel Vlaardingse ambtenaren te doorzien dan is dat eigenlijk allemaal zinloos.”
Opvallend is dat de media weinig zelfreflectie tonen: ze hebben het er niet over wat ze zelf hadden kunnen om dit te voorkomen. Het AD schrijft dat de redactie verschillende keren aan de gemeente heeft gevraagd of er sprake was van een 1 aprilgrap. Dat geeft al aan dat de redactie volop twijfels had: zou dit echt waar zijn? Als de twijfels zo groot zijn en je niet daadwerkelijk kan checken of het klopt, zou het ook een optie kunnen zijn om het nieuws niet te publiceren.
De media waren immers gewaarschuwd: al jaren lang trappen ze in 1 aprilgrappen, zo laat dit overzicht van Villamedia zien.
Een geruststellende gedachte: na 1 april wordt het altijd 2 april en dat is International Fact-Checking Day.
Geen bewijs voor ondergronds piramiden-mysterie
Het was de voorbije week vrijwel niet te missen op X: berichten over de ontdekking van een kolossale structuur onder de graftombe van Chefren, een van de grote piramides van Gizeh. Dat zou blijken uit analyse van satellietradarbeelden door twee Italiaanse onderzoekers: Corrado Malanga en Filippo Biondi. De onderzoekers proberen met die zogenaamde SAR-technologie interne structuren van de Egyptische piramides op te helderen, zoals verborgen kamers en gangen. Daarover publiceerden ze in 2022 een artikel en in 2023 een boek.
Over de nieuwe ontdekking hebben de Italianen nog niets gepubliceerd, alle ophef is gebaseerd op een rommelige, onverstaanbare persconferentie. De beelden die daar werden getoond, inspireerde anderen tot bijvoorbeeld deze video op X met 16.000 reshares en bijna 10 miljoen views. Er gaan ook berichten rond met fraaie artist impressions van de verborgen megastructuur, plus analyses op YouTube en zelfs AI-video van mannen in witte pakken die op onderzoek gaan.
Er wordt ondertussen gespeculeerd over de bouwers (buitenaards leven?), de functie (energieopwekking?) en de vraag wie belang had bij het verborgen houden van deze kennis.
De betrokkenheid van buitenaards leven heeft ook de warme belangstelling van hoofdonderzoeker Corrado Malanga, getuige de achterflap van zijn boek. Corrado “geniet grote bekendheid door zijn onderzoek op het gebied van UFO's, waarin hij stellingen heeft geformuleerd die buitengewoon origineel en stimulerend zijn, met name over het fenomeen van ontvoering door buitenaardse wezens”.
Alle opwinding ten spijt is er geen bewijs voor een ondergrondse megastructuur, schrijft The Telegraph, een van de weinige mainstream media die in de achtergronden van de ontdekking is gedoken. De radartechnologie kan simpelweg niet zo diep in de aarde kijken, vertellen andere onderzoekers. Als er al iets onder de piramide te zien is, zijn het waarschijnlijk kleine gangen en kamers uit de periode voordat de piramide werd gebouwd. Factcheckers van Snopes hebben er ook in detail naar gekeken en concluderen: het is niet waar.
Factchecks van andere media
Geen Zwitserse stop op borstkankerscreening
Het is een gerucht dat ook op Nederlandstalige sociale media circuleert: Zwitserland zou gestopt zijn met bevolkingsonderzoek naar borstkanker. De reden die daarbij wordt gegeven is dat de röntgenstraling tijdens de screening kanker veroorzaakt. Bovendien zou screening ontelbare vals-positieve diagnoses opleveren. Het is niet waar, laat deze factheck van EuroNews zien. Röntgenfoto’s verhogen van de kans op kanker een klein beetje, terwijl bevolkingsonderzoek de sterfte aan borstkanker met 40 procent verlaagt.
Trouwen is geen bewezen dikmaker voor mannen
Trouwen zou voor mannen een enorm risico geven op obesitas, rapporteerden verschillende media in maart. Dat inzicht komt uit een Pools onderzoek onder 1.098 mannen en 1.307 vrouwen. Vlaamse factcheckers van Gezondheid en Wetenschap hielden de studie tegen het licht en ze noemen de conclusie voorbarig. Het onderzoek is nog niet gereviewed en eerdere studies zien geen eenduidige relatie tussen burgerlijke stand en de weegschaal. “Op dit ogenblik kunnen we dus niet stellen dat trouwen tot een verhoogd risico op obesitas leidt bij mannen.”
Cola is ongezond, maar totale dieet bepaalt effect
Als een glas cola drinkt, lever je ‘12 gezonde levensminuten’ in. Dat klinkt in tijden met groeiende zorgen over ultraprocessed foods misschien als clickbait, maar er zit een wetenschappelijk methode achter, schrijft Knack. We weten dat vezels en vitamines uit broccoli gezonder zijn dan suiker in cola, maar Amerikaanse onderzoekers zijn een stap verder gegaan. Ze hebben winst of verlies van gezonde levensjaren bij een bepaald dieet vertaald naar minuten per consumptie, zoals een glas frisdrank. Goed om te realiseren: “Ook al blijf je op zaterdag frietjes eten met een cola erbij, dan nog kun je een lang en gezond leven leiden, zolang je voldoende gezonde voeding eet, zoals fruit en groenten.”
Onderzoek: Gebrek aan expertise aanwijzen is net zo effectief als factchecken
Desinformatie over gezondheid kan schadelijk zijn voor die gezondheid als mensen er goede zorg door uit de weg gaan. Reden voor recent onderzoek om te kijken wat de meest effectieve manier is om die desinformatie tegen te gaan: het ontkrachten van verkeerde informatie of het gebrek aan expertise van een bron aanwijzen.
In een serie van drie experimenten kregen deelenemers een stuk tekst te lezen met medische desinformatie over kanker of covid-vaccins. Daarna moesten ze aangeven hoe betrouwbaar ze de schrijver, een fictieve dokter, vonden. Vervolgens werd de informatie ontkracht, de expertise van de dokter bekritiseerd of beide. Daarna kregen de deelnemers nieuwe stukken tekst te lezen en moesten ze de betrouwbaarheid van de tekst en de dokter opnieuw beoordelen.
Het bleek dat alle drie de maatregelen ongeveer even effectief waren in het verminderen van geloof in foutieve informatie. Bij het derde experiment, dat teksten over covid-vaccins gebruikte, is ook gekeken naar de lange termijn. Na een week bleek dat alleen de effecten van het aanstippen van gebrekkige expertise bleef hangen onder gevaccineerde mensen. Volgens de onderzoekers is dit omdat het vertrouwen in de bron alleen in dit geval geschaadt wordt door te impliceren dat die liegt. Dat nemen mensen blijkbaar mee.
En ook interessant: bij covid-vaccins was het effect van factchecken van desinformatie minimaal, waarschijnlijk omdat mensen de afgelopen jaren al veel correcties over covid-vaccins zijn tegengekomen.
En verder
Kenniscentrum Rutgers heeft deze week een kort geding aangespannen tegen Civitas Christiana, een katholieke stichting die onwaarheden verspreidt over de jaarlijkse Week van de Lentekriebels, een projectweek op basisscholen over seksualiteit.
Kinderboekenauteur Pim Lammers onderneemt ook stappen tegen Civitas Christiana omdat de organisatie hem in een boek ‘pedofilieschrijver’ noemt. De auteur en diens uitgever spreken van een haatcampagnes en de verspreiding van nepnieuws.
Volgens berichten die deze week op sociale media circuleerden zou België het leger in de Democratische Republiek Congo hebben ingezet om rebellen te verjagen. Defensie verwijst de berichten naar het land der fabelen.
Op sociale media circuleert het verhaal dat de belasting op je huis gaat veranderen. Je eigen woning zou verhuizen van box 1 naar box 3 waardoor je meer belasting zou moeten gaan betalen. Daar klopt niks van, laat het Ministerie van Financiën op X weten.
De Turkse president Erdogan beschuldigt demonstranten in zijn land van plunderingen en vernielingen. Maar daar is geen bewijs voor, vertelt Turkijeverslaggever Nick Augusteijn van NU.nl.
De Volkskrant interviewde Janouk Kelderman, die de afleveringen van Het Klokhuis over journalistiek presenteert. “Ik heb een rothekel aan juicevloggers die lukraak geruchten in de rondte gooien en alleen maar graven naar ophef.”
De rechter oordeelt dat het legitiem was dat De Groene Amsterdammer in een artikel schreef dat de Nederlandse 'burgerjournalist' Max van der Werff samenwerkte met de Russische inlichtingendienst en desinformatie verspreidde over MH17.
De Volkskrant legt uit hoe je kan zien dat foto’s of video’s zijn gemaakt met kunstmatige intelligentie.
We hebben het nu al jaren over nepnieuws en desinformatie. Worden we al beter in nepnieuws herkennen? Nieuwschecker Alexander geeft antwoord in Spraakmakers: “We worden vooral wantrouwiger, ook over betrouwbare informatie.”
Agenda
28 april: Journalistieke dilemma’s in tijden van nepnieuws. Een middagprogramma voor studenten dat voorafgaat aan de uitreiking van De Tegel, de journalistieke jaarprijzen. Den Haag: Koninklijke Schouwburg.